تاثیر اصول اعتزالی و امامی در آرای تفسیری قاضی عبدالجبار و سید مرتضی: مطالعه ای تطبیقی

این پژوهش به بررسی تطبیقی تاثیر اصول اعتزالی و امامی در آرای تفسیری دو متفکر برجسته اسلامی، قاضی عبدالجبار معتزلی و سید مرتضی امامی می پردازد. قاضی عبدالجبار، به عنوان یکی از بزرگ ترین متکلمان مکتب اعتزال، و سید مرتضی، از برجسته ترین علمای شیعه امامیه، هر دو نقش مهمی در توسعه تفکر اسلامی ایفا کرده اند. قاضی عبدالجبار، به عنوان یکی از برجسته ترین نمایندگان مکتب اعتزال، بر اصولی چون توحید، عدل، وعد و وعید، و منزلت بین المنزلتین تاکید داشت. این اصول نه تنها بر مبانی کلامی او، بلکه بر دیدگاه های تفسیری اش نیز تاثیر بسزایی گذاشته اند. او تفسیر آیات قرآن را به گونه ای ارائه می داد که با عقل گرایی و تاکید بر عدالت الهی هماهنگ باشد. برای مثال، در تفسیر آیاتی که به قدرت مطلق خداوند اشاره دارند، قاضی عبدالجبار تلاش می کند تا میان اختیار انسان و عدالت الهی تعادل برقرار کند، به گونه ای که به نفی جبر و تایید آزادی اراده انسان منجر شود. در مقابل، سید مرتضی به عنوان یکی از پایه گذاران نظام فکری امامیه، از ترکیب عقل و نقل برای ارائه تفسیری جامع و هماهنگ استفاده می کرد. او با استناد به روایات اهل بیت و بهره گیری از اصول تشیع، تفسیری عمیق و متفاوت از آیات قرآن ارائه می داد. از نگاه سید مرتضی، آموزه های امامان معصوم، کلید فهم دقیق معانی قرآن هستند و این ویژگی، نقطه تمایز تفاسیر او نسبت به مکتب اعتزال محسوب می شود. در تفاسیر سید مرتضی، عقل جایگاه مهمی دارد اما این جایگاه در چارچوب نصوص شرعی و اصول امامیه تعریف شده است. این پژوهش در بررسی تطبیقی آرای تفسیری این دو متفکر نشان می دهد که علی رغم تفاوت های آشکار در مبانی و رویکردهای کلامی، هر دو در تلاش برای پاسخ گویی به پرسش های بنیادین مرتبط با عدل الهی، قضا و قدر، و نقش انسان در نظام آفرینش بوده اند نتایج این پژوهش نشان می دهد که تفسیرهای قرآنی این دو متفکر نه تنها بازتاب دهنده اصول کلامی و اعتقادی مکتب های آن هاست، بلکه تفاوت های آن ها می تواند نمایانگر رویکردهای متفاوت به ارتباط عقل و وحی در فهم آیات الهی باشد. این تفاوت ها همچنین به فهم عمیق تر از تاثیر عوامل فکری، تاریخی و اجتماعی بر تفسیر قرآن در دوران کلاسیک اسلامی کمک می کند.

کلیدواژه ها:

کلیدواژگان: اصول اعتزالی ، اصول امامی ، آرای تفسیری ، قاضی عبدالجبار ، سید مرتضی