نقش عقل در استنباط احکام فقهی

عقل، به مثابه یکی از ارکان اساسی استنباط در فقه اسلامی، نقشی فراتر از یک ابزار صرفا منطقی ایفا می کند. این منبع، فقیهان را قادر می سازد تا در مواجهه با مسائل نوظهور و پیچیدگی های دنیای معاصر، با استناد به اصول کلی شریعت و با در نظر گرفتن مصالح جامعه، به استنباط احکام بپردازند (میاندوآبادی، ۱۴۰۲). عقل، با تحلیل و بررسی دقیق شرایط، زمینه را برای انطباق پویای احکام فقهی با واقعیت های زندگی فراهم می سازد و از این طریق، مانع از جمود و عقب ماندگی فقه در پاسخگویی به نیازهای روزمره جامعه می شود (میاندوآبادی، ۱۴۰۲).عقل در فرآیند استنباط، تنها به استدلال های قیاسی و استنتاجی محدود نمی شود، بلکه درک عمیق از مقاصد شریعت و حکمت نهفته در احکام را نیز شامل می شود (آخوندی، ۱۴۰۲). فقیه با استفاده از قوه تعقل، در می یابد که هدف اصلی از وضع احکام چیست و چگونه می توان با حفظ این هدف، احکام را در شرایط مختلف به گونه ای اجرا کرد که بیشترین منفعت را برای جامعه به همراه داشته باشد (آخوندی، ۱۴۰۲). این رویکرد، فقه را از یک سیستم صرفا دستوری به یک نظام ارزشی و هدفمند تبدیل می کند و به فقیه این امکان را می دهد که با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد، به استنباط احکامی بپردازد که در راستای عدالت و سعادت جامعه باشند (آخوندی، ۱۴۰۲).با این حال، نباید از محدودیت های عقل در استنباط احکام غافل شد. عقل نمی تواند به طور مستقل و بدون در نظر گرفتن نصوص شرعی، به استنباط بپردازد، بلکه باید در چارچوب اصول و قواعد کلی شریعت حرکت کند (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی تا). در مواردی که نصوص شرعی صریح و واضح وجود دارد، عقل نمی تواند مخالفتی با آن ها داشته باشد و باید تسلیم حکم شرع باشد (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی تا). همچنین، در برخی از امور تعبدی که علت آن ها برای ما مشخص نیست، عقل نمی تواند به طور قطعی حکم صادر کند (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی تا). بنابراین، استفاده از عقل در فقه نیازمند اعتدال و احتیاط است و باید همواره با در نظر گرفتن سایر منابع و اصول شریعت صورت گیرد (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی تا). تعامل سازنده و متوازن بین عقل و شرع، ضامن پویایی و کارآمدی فقه در پاسخگویی به نیازهای جامعه خواهد بود (میاندوآبادی، ۱۴۰۲).

کلیدواژه ها:

عقل ، استنباط ، احکام فقهی ، منابع فقه ، مصلحت ، نصوص دینی.