ارزیابی تله اندازی رسوب در بندهای اصلاحی، مطالعه موردی: حوزه آبخیز نهضت آباد

مقدمه بندهای اصلاحی، سازه های ساده و نسبتا کم هزینه هستند که به دلیل عدم نیاز به مصالح و تکنولوژی خاص، به طور گسترده ای جهت کنترل رسوب در حوزه های آبخیز مورد استفاده قرار می گیرند. این نوع بندها بیش ترین حجم عملیات اصلاحی آبخیزداری را در ایران به خود اختصاص می دهند. لذا، با توجه به فراوانی احداث و در نتیجه هزینه ساخت، بررسی عملکرد آنها در حوزه های آبخیز جهت شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها ضروری است. ارزیابی تله اندازی رسوب بندهای اصلاحی و انتخاب درست شاخص های اثرگذار بر عملکرد رسوب گیری آنها هدف اصلی این پژوهش است.   مواد و روش ها در این پژوهش، ارزیابی بندهای اصلاحی از منظر عملکرد رسوب گیری در حوزه آبخیز نهضت آباد در شهرستان کهگیلویه مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور بعد از تعیین شاخص های مرتبط با حجم رسوبات نهشته شده در پشت ۱۱ بند اصلاحی منتخب و محاسبه حجم آنها، میزان رسوب گیری ابتدا اندازه گیری و سپس با محاسبه سه ضریب تله اندازی رسوب متفاوت برآورده شده است. درنهایت، هم با محاسبه نسبت تحویل رسوب، تولید رسوب اندازه گیری شده و برآورده شده به تلفات خاک معادل آن در سطح زیرحوضه های بالادست بندهای اصلاحی تبدیل شد.     نتایج و بحث نتایج نشان داد که میزان تولید رسوب ویژه اندازه گیری شده در زیرحوضه های بالادست بندهای اصلاحی از ۰.۰۰۱ تا ۱.۸۰ و به طور میانگین ۰.۱۳ تن در هکتار در سال است. با در نظر گرفتن نسبت تحویل رسوب که از ۱۸ تا ۵۱ درصد برای بندهای اصلاحی منتخب متغیر بوده، این میزان تولید رسوب معادل ۰.۰۱ تا ۲.۱ و به طور میانگین ۰.۳ تن در هکتار در سال تلفات خاک در سطح زیرحوضه های بالادست بندهای اصلاحی است که در مقایسه با اعداد و ارقام ارائه شده برای متوسط تلفات خاک در اغلب حوزه های آبخیز ایران عدد بسیار کمی است. با در نظر گرفتن ضرایب مختلف تله اندازی رسوب، مقادیر میانگین برآورد شده تولید رسوب ویژه برای زیرحوضه های بالادست بندهای اصلاحی ۲.۸۸، ۷.۴۶ و ۰.۸۷ تن در هکتار در سال متغیر است که این میزان رسوبات به ترتیب معادل ۹.۴۱، ۳۰.۵، ۳.۴۹ تن در هکتار در سال تلفات خاک است که در مقایسه با میزان متوسط تلفات خاک حوزه های آبخیز ایران، اعداد معقول تر و منطقی تری به نظر می آیند.   نتیجه گیری با توجه به عوامل موثر بر ضریب تله انداری رسوب، می توان گفت که اگر بندهای اصلاحی در نقطه ای از آبراهه احداث شوند که نسبت ظرفیت ذخیره مخزن بند به مساحت زیرحوزه آبخیز بالادست بندها بیشتر باشد، ضریب تله اندازی رسوب در بندها افزایش یافته که به لحاظ کارایی رسوب گیری مطلوب تر است. با بررسی مقدار ضرایب تله اندازی رسوب در بندهای اصلاحی مورد بررسی در حوزه آبخیز نهضت آباد که نسبتا کم هستند، می توان گفت که یکی از دلایل کم بودن ضرایب، کاهش نسبت ظرفیت ذخیره مخزن بند به مساحت حوزه آبخیز بالادست آنها است. لذا، چنانچه اصول علمی در انتخاب صحیح پارامترهای موثر بر رسوب گیری بندهای اصلاحی رعایت نشود، اجرای چنین پروژه هایی اثربخشی لازم و کافی را ندارد، ضمن اینکه رسوب اندازه گیری شده در این بندها و تلفات خاک معادل آن مبنایی برای اجرای سایر اقدامات آبخیزداری در حوزه های آبخیز است و چنانچه دقیق نباشد، می تواند منجر به عدم اثر بخشی این اقدامات و محاسبات نادرست شود.

کلیدواژه ها:

اقدامات آبخیزداری ، تلفات خاک ، تولید رسوب ، حوزه آبخیز ، کارایی رسوب گیری