واکاوی ابزارهای انسجام بخش در بوستان سعدی و تاثیر زیبایی شناختی آن در چارچوب نظریه نقشگرای نظام مند هلیدی

نظریه انسجام هلیدی از نظریه­های مهم زبان شناسی نقش­گرا است که به صورت گسترده، در تحلیل متون مختلف ادبی به­ کار گماشته ­شده است. در این نظریه، ارتباط معنایی، دستوری، لفظی و منطقی موجب شکل­گیری انسجام در متن گشته و انسجام متن، به زیرمقوله­های کلان دستوری، واژگانی و پیوندی طبقه­بندی می­شود. انسجام دستوری، شامل عواملی همچون ارجاع، جانشینی و حذف است؛ درحالی که دو زیر­مقوله کلان بازآیی و باهم­آیی، شکل­دهنده انسجام واژگانی هستند. هنر کلامی شیخ اجل به­گونه­ای است که نه معنا را فدای لفظ می­کند و نه لفظ را فدای معنا. تسلط شاعر بر ظرافت­های واژگانی و دستوری ادب پارسی و بهره­گیری متناسب، هنرمندانه و بجا از آنها، شعر او را متمایز ساخته است. جستجوی حاضر، با اتخاذ روش توصیفی - ­تحلیلی و انتخاب یکی از حکایت­های مشهور منظوم سعدی (روباه و درویش) از بوستان، به تحلیل شیوه بهره­گیری از تمهیدات انسجام­بخش در سه لایه بنیادین زبانی، در چارچوب نظریه انسجام هلیدی و حسن پرداخته است. گرچه از دیرباز، پژوهشگران مختلف در موضوع منسجم­ بودن غزل سعدی، هم­نظرند، اما دلیل منسجم­ بودن حکایات منظوم بوستان شیخ اجل از دریچه رهیافت علمی زبان شناختی نقش گرا، کمتر مورد مداقه قرار گرفته است. از این روی، مسئله اصلی پژوهش این بود که ابزارهای انسجام­بخش واژگانی، دستوری و پیوندی، چگونه در شعر او مورد استفاده قرار گرفتند و تاکید شاعر بر استفاده از کدام نوع از ابزارهای انسجام­بخش بوده است. نتایج، موید آنست که سعدی به­ شکل گسترده و متنوعی از ابزارهای انسجام­بخش در حکایت منظوم خویش استفاده کرده است و از این رهگذر، بهر­ه­­گیری از ابزارهای انسجام­بخش واژگانی در شعر او برجستگی بیشتری دارد. در میان تمهیدات انسجام­بخش دستوری نیز، شاعر بر ابزار انسجام­بخش ارجاع و پس از آن حذف، اهتمام بیشتری دارد. افزون بر آن، بهره­گیری هنرمندانه شاعر از تمهیدات انسجام­بخش واژگانی به­ویژه تکرار و صورت­های مختلف آن از یکسو و باهم­آیی واژگانی از سویی دیگر، موجب زیبایی هر چه بیشتر کلام شاعر گشته و به تاثیر­گذاری هر­چه بیشتر سخن او و انتقال بهتر مفاهیم کمک کرده است؛ آن­گونه که لفظ، به شکل موثری در خدمت معنا گمارده شده است. در میان تمهیدات انسجام­بخش پیوندی نیز، انواع افزایشی و علی، در زمره برجسته­ترین عناصر زبانی قرار داشتند. این نتیجه­گیری، منطبق با ویژگی­های سبکی شعر سعدی است؛ چراکه سادگی، روانی، زیبایی کلمه و خوش­آهنگی، ویژگی­های بارز این­گونه از سبک عراقی است؛ بنابراین، از منظر کاربردی، نظریه هلیدی، نظریه مناسبی درجهت شناساندن ابزارهای انسجام­بخش در متون فاخر منظوم و منثور ادب پارسی مانند بوستان، قلمداد گشته و شاید بتوان بر پایه شیوه به کارگیری ابزارهای انسجام­بخش ازسوی شاعران و مفاخر ادبی مختلف، از بعد معنا، به ساماندهی اندیشه و اصالت فکر آنان و از بعد لفظ نیز، به شیوه­های منحصربه فرد کلامی و بیانی هر شاعر پی برد.

کلیدواژه ها:

بوستان سعدی ، نظریه انسجام ، دستور نقشی ، تمهیدات انسجام بخش