هندسه عملی در هنرهای کاربردی (نمونه موردی: تناسبات هندسی در معماری مدرسه خان شیراز)

موضوع این مقاله بررسی نقش هندسه عملی در هنرهای کاربردی در دوره اسلامی است. به طور کلی هنرهای کاربردی از مهم ترین صنایعی است که در فرهنگ اسلامی با هندسه عملی پیوند پیدا می کند. در متون مربوط نیز معمولا به این هنرها، خصوصا معماری، اشاره می شود. این موضوع در مقاله حاضر با توجه به تناسبات هندسی در معماری مدرسه خان شیراز مورد ارزیابی قرار گرفته است. این بررسی در دو سطح تحلیل هندسی پلان و تحلیل هندسی نما صورت پذیرفته و بر اجزایی از بنا متمرکز است که در آسیب ها و تعمیرات مدرسه دست خوش تغییر نشده باشد. نقشه های دقیقی که در دهه پنجاه شمسی از مدرسه خان تهیه شد مبنای این تحلیل ها است، هرچند برخی عناصر معماری بنا نیز از نو برداشت شده است. در این فرایند شیوه های ترسیمی پیشنهادی ابوالوفا بوزجانی در هندسه عملی مطمح نظر بوده و معیار تطبیق قرار گرفته است. روش کلی این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و داده های آن بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده است. سوال پژوهش نیز بدین صورت مطرح می شود که تناسبات هندسی در معماری مدرسه خان در دو سطح پلان و نما چگونه ارزیابی می شود و چه نسبتی با هندسه عملی پیدا می کند؟نتایج این بررسی نشان می دهد که نقشه معماری مدرسه خان می تواند بر یک شبکه شطرنجی ترسیم شده باشد که هر خانه آن مطابق مربع محیط بر هشتی دستگاه ورودی است. جانمایی ایوان ها، حوض، پیش خان سردر غربی، همچنین چارچوب اغلب حجره ها و ایوان شرقی مدرسه نیز از تناسب طلایی یونانی (غربی) برخوردار است. به نظر می رسد، تناسب طلایی - که در رساله ابوالوفا بوزجانی با عنوان «نسبت ذات وسطین و طرفین» تعریف می شود - مهم ترین رویکرد معمار مدرسه خان در طراحی و تناسبات هندسی این بنا بوده است.

کلیدواژه ها:

مدرسه خان ، تناسبات هندسی ، هندسه عملی ، ابوالوفا بوزجانی ، شیراز ، دوره صفوی