تداعی معانی در شعر حافظ

حافظ برای گریز از تکرار در کاربرد صور خیال، که نتیجه آن چیزی جز بیهوده­گویی نیست به شگردی هنرمندانه و روانشناسانه روی می­آورد که در این مقاله از آن با عنوان «تداعی معانی» یاد شده است. «تداعی معانی» در روانشناسی به این معنی است که یک مفهوم، سلسله مفاهیمی را بر اساس اصل مجاورت یا مشابهت و یا تضاد به ذهن تداعی می کند. در شعر حافظ این گونه است که اجزای یک تصویر، سنتی در هم شکسته شده با یک جابه­جایی به گونه­ای به کار برده می­شود که هر جزء، اجزای دیگری را تداعی می­کند؛ برای نمونه در سنت ادبیات، زلف همیشه با تعدادی صفتهای کلیشه­ای همچون پریشانی، آشفتگی، درازی، سیاهی، چین و شکن یا شماری مشبه به های تکراری مانند بنفشه، سنبل، سلسله، حلقه، مشک. همراه است، ولی حافظ برخلاف سنت در کنار زلف، درازی را به امید و یا پریشانی را به دل نسبت می­دهد. در کتابهای بدیع فارسی به تداعی معانی به عنوان یک آرایه توجه نشده و تنها دکتر شفیعی کدکنی از نقش قافیه در ایجاد تداعی معانی یاد کرده است، اما در غرب بویژه در داستان­نویسی به روش «جریان سیال ذهن» به این موضوع پرداخته­اند. در این مقاله پس از بررسی تداعی معانی در حوزه روانشناسی و ادبیات و بیان تفاوت آن با ایهام، تناسب و ایهام تناسب، نمونه­های یافته شده این آرایه­ در دیوان حافظ ارائه شده است. حاصل پژوهش حاصل شد، این است که هر چند نمونه­های خام و ابتدایی این آرایه در دیوان شاعران قبل از حافظ و نیز معاصران وی و حتی در شعر شاعران پیشگام از جمله رودکی، کمتر دیده می­شود، این نمونه­ها بسیار نادر و کمیاب است حال اینکه در شعر حافظ به نسبت دیگران بسامد زیادی دارد و در شعر او هم نمونه های این جا به جایی در صفتها و مشبه به های زلف - به دلیل تعدد آنها - بیش از موارد دیگر است.

کلیدواژه ها:

Keywords: association of meaning in poetry ، Hafez poetry ، comparative literature ، literary expressions. ، کلیدواژه ها: تداعی معانی در شعر ، شعر حافظ ، ادبیات تطبیقی ، اصطلاحات ادبی.