بازتاب کنش سیاسی توده ها در لطیفه های عصر پیشامشروطه، دوره قاجاریه

کثرت لطیفه ­سازی و بذله­گویی مردم ایران به­ویژه درباره نخبگان حاکم در عصر قاجاریه، بررسی جایگاه آن­ها را در حیات سیاسی توده­ها، مهم جلوه می­دهد. اختصار و ایجاز و همچنین جاذبه ذاتی مطایبه، سبب انتشار سریع این لطیفه­ها در جامعه شده و از آن­ها ابزاری کارآمد در منازعات سیاسی توده­ها ساخته است.پرسش این­جاست که این لطیفه­ها به دنبال خدشه­دار کردن کدام یک از بخش­های روایت رسمی حکومت بودند و پیرو آن کدام یک از ساحت­های سلطه را نفی می­کردند؟ فرض ما بر این است که در میان این لطیفه­ها، آن­هایی که درباره اقتدار حکومت و نیز سیادت ذاتی اجزاء آن بر عامه مردم، مناقشه می­کردند، جایگاه ویژه­ای دارند. در لطیفه­هایی که اقتدار حکومت را نفی می­کردند شاهد نافرمانی صریح نماینده عامه در برابر نماینده حکومت هستیم که با موفقیت نماینده مردم به پایان می­رسد و در لطیفه­هایی که با ادعای برتری ذاتی نخبگان حاکم مقابله می­کردند ضعف­های شخصیتی فرادستان برجسته می­شد تا تصویری که روایت رسمی از آن­ها به­عنوان موجوداتی فراانسانی ساخته بود مخدوش شود. مردم با بهره بردن از این لطیفه­ها به­صورت هم­زمان سلطه مادی و منزلتی ارباب قدرت را به چالش می­کشیدند و در این میان، تلاش آن­ها بیشتر بر خنثاسازی سلطه منزلتی متمرکز بود. چارچوب نظری پژوهش، نظریه «روایت­های نهانی» جیمز سی. اسکات است که تلاش کرده است مقاومت توده­ها را در دوره­هایی که بدون اعتراض آشکار به نقد قدرت می­پردازند تبیین کند. پیش از این، پژوهشی که به تحلیل لطیفه­های سیاسی عصر پیشامشروطه پرداخته باشد، منتشر نشده است.

کلیدواژه ها:

joke ، protest ، Qajar ، pre-constitution ، لطیفه ، اعتراض ، قاجاریه ، پیشامشروطه