ابوالفضل بیهقی ‒ مورخ و پیشگام نثر فارسی

خواجه ابوالفضل محمد ابن حسین بیهقی ( ۴۵۶‒۳۷۵) ه. ق./ ۱۰۷۷‒۹۹۵ م .) از زمره بزرگ ترین مورخان فارس-تاجیک است. نوشته او تاریخ بیهقی با نام مولف دانشمند و نکته سنجش بیهقی به «تاریخ بیهقی» شهرت یافته است و مهم ترین و دقیق ترین کتاب تاریخ و از آثار کم نظیر نثر پارسی است. بیهقی نام کتاب خویش را تنها تاریخ نوشته است، اما در دوره های بعدی این کتاب را با نام های زیادی ذکر کرده اند، که مشهورترین آنها تاریخ بیهقی است. ابن فندوق آن را «تاریخ ناصری» نامیده بود. «تاریخ مسعودی»، «تاریخ آل ناصر»، «تاریخ آل سبکتگین»، «جامع التاریخ»، «جامع فی تاریخ سبکتگین» از دیگر نام های این اثر ارزشمند است. چندین مراتبه نشر گشتن این اثر شهرت و محبوبیت آن را افزون کرد و بعدا دیده نمی شود، که مورخ یا محقیقی در ساحه تاریخ زبان و فرهنگ و نثر فارسی ضمن پژوهش از «تاریخ مسعودی» بیهقی مایه نگرفته باشد، زیرا در باب حادثات و رخدادهای سال های۱۰۴۱‒۱۰۳۰ خراسان و ماوراءالنهر و ایران مرکزی و هند بدون آشنای با این اثر پرارزش سخت است به کمالمطلوب رسید. محقیقان روس و. و. برتالد، ا. ک. اریندس، س. گ. آقاجان اف، عالمان ایران سعید نفیسی، ذبیح الله صفا، ملک الشعرا بهار، غلام حسین یوسفی، خلیل خطیب رهبر، پژوهشگر افغانستانی عبدالحی حبیبی و دانشمند غربی میرلین والدمن پیرامون روزگار و آثار ابوالفضل بیهقی تحقیقات سودمند انجام داده اند. شایان ذکر است، که در ایران راجع به شخصیت و آثار بیهقی توجه ویژه ای با محبت و صمیمیت تمام ظاهر می شود. برگزارین همایشهای بین المللی به خاطر بزرگداشت او مهمترین گام در بیهقی شناسی شمرده می شوند. بیهقی با نوشتن این شاه اثر بی زوال با مردم خویش پیام خرد و آزادی را رسانیده، ایشان را به خودشناسی و قبل از همه به آموختن تاریخ گذشته دعوت می کند، زیرا باور داشت، که«از تاریخ بیداری افزاید» و این حقیقت است. در محیط تیره و تار عصر ۱۱ انشا نمودن این گونه اثری، که واقعیتها را بی پرده بیان می کند، نشانی از خودگوداختنها و از خودگزشتن های مولف سربلند و ارجمند است، که امروز می توان او را به مثابه یک قهرمان حقیقتی احسن خواند. بیهقی باور داشت، که این گونه جان به کف دست سرسختانه پیکارکردن هایش به بعدیان خواهد رسید و آینه تمام نمای عبرت آنان خواهد گشت: «از من یادگاری ماند، که پس از ما این تاریخ بخوانند».