ارزیابی اثر حاشیه و تفرج بر ترکیب، غنا و تنوع گونه ای گیاهی مطالعه موردی: پارک جنگلی نور- مازندران

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: برای حفظ تنوع گونه ای، بررسی عمق، شدت و مکانیسم های اساسی اثرات حاشیه جنگل و اقدامات تفرجی بر بوم سازگان های جنگلی ضروری است. لذا این پژوهش با هدف ارزیابی تاثیر تفرج و فاصله از حاشیه توده های جنگلی بر ترکیب، غنا و تنوع گونه ای گیاهان چوبی و علفی در توده های پهن برگ جلگه ای جنگل های هیرکانی انجام شده است. مواد و روش ها: به‎منظور دستیابی به اهداف تعیین شده، دو تیمار شامل ناحیه ذخیره گاهی محصور شده (منطقه شاهد) و منطقه تفرجی، در پارک جنگلی نور استان مازندران مشخص شد. در هر تیمار پنج ترانسکت با فاصله ی ۴۰۰ متر از هم و از حاشیه جنگل به عمق جنگل پیاده شد. در هر ترانسکت در فواصل ۵- متر (بیرون توده جنگلی)، صفر متر (حاشیه جنگل)، ۱۰، ۲۵، ۵۰، ۱۰۰ ، ۱۵۰، ۲۰۰ و ۳۰۰ متر، نمونه برداری از اشکوب های علفی و درختی انجام شد. در مجموع در هر تیمار ۴۵ نقطه نمونه‎برداری در‎نظر گرفته شد. برای برداشت داده های پوشش درختی و درختچه ای، در هر نقطه دو قطعه نمونه مستطیلی شکل ۲۰۰ مترمربعی (۲۰×۱۰ متر) عمود بر ترانسکت در سمت چپ و راست پیاده و نوع گونه های درختی و درختچه ای شناسایی و متغیرهای تعداد، قطر برابر سینه (بیش از ۵ سانتی متر) و ارتفاع و درصد تاج پوشش اندازه گیری شد. برای آماربرداری گونه های علفی ۱۰ قطعه نمونه یک مترمربعی (۱×۱ متر) به‎صورت پنج ریز قطعه‎نمونه در سمت راست و پنج ریز قطعه‎نمونه نیز در سمت چپ با فاصله یک متر از هم در هر نقطه نمونه برداری درنظر گرفته شد و نوع و فراوانی گونه های علفی ثبت شد. با استفاده از دستگاه نورسنج (مدل لیکور۲۵۰) میزان نور وارده به کف جنگل در ارتفاع ۱ متری بالاتر از سطح زمین هر نقطه نمونه برداری ثبت شد. برای ارزیابی غنا و تنوع گونه ای اشکوب درختی و علفی در قطعات نمونه از شاخص های غنای گونه ای (تعداد کل گونه های موجود در هر قطعه نمونه)، روش ریرفکشن، شاخص های یکنواختی گونه ای و تنوع گونه ای شانون وینر استفاده شد. همچنین از روش SHE برای تعیین سهم غنا و یکنواختی گونه‎ای در اندازه‎گیری تنوع گونه‎ای استفاده شد. پس از محاسبه شاخص های تنوع گونه ای، از آنالیز GLM و آزمون توگی برای مقایسه میانگین ها بین تیمارها استفاده شد. شاخص های MEI (Magnitude Of Edge Influence) اندازه ی یک متغیر را در حاشیه و داخل جنگل نشان می دهد و شاخص DEI (Distance Of Edge Influece) معادل فاصله هایی است که در آن فواصل مقدار یک متغیر تفاوت معنی داری را با فواصل دیگر دارد، که برای هر یک از متغیرهای وابسته محاسبه شد. همچنین برای محاسبه ی DEI، آزمون تصادفی (Randomization Test Of Edge Influence) RTEI مورد استفاده قرار گرفت. به‎منظور انجام کلیه محاسبات و مقایسه های آماری، نرم‎افزار  Rنسخه ۴,۳,۱ مورد استفاده قرار گرفت. یافته ها: نتایج نشان داد که میزان نور در فواصل نزدیک به حاشیه در مناطق مورد مطالعه بیشتر از داخل و عمق جنگل است و حاشیه تاثیر مثبتی بر میزان نور داشته است. با توجه به نتایج روش ریرفکشن و هپوشانی فواصل اطمینان منحنی های مربوط به مناطق مورد مطالعه، از لحاظ غنای گونه ای بین مناطق شاهد و تفرجی تمایزی مشاهده نشد، ولی به‎علت عدم همپوشانی نمودارهای اشکوب درختی، منطقه تفرجی دارای بیشترین غنای گونه ای و منطقه شاهد دارای کمترین غنای گونه ای درختی است. مقدار شاخص DEI برای نور در منطقه تفرجی برابر با ۵-، ۰، ۱۰ و ۵۰ و در منطقه شاهد برابر با ۵- و ۰ است. تعداد در هکتار در فواصل ۱۰ تا ۱۵۰ متر و حجم و سطح مقطع در هکتار در فاصله ۱۰ متر از حاشیه در منطقه شاهد بیشتر از منطقه تفرجی است. به‎طور کلی حاشیه تاثیر مثبتی بر شاخص های تنوع گونه ای علفی و درختی داشته است. نتایج مقایسه منطقه شاهد و منطقه تفرجی از لحاظ شاخص های تنوع گونه ای نشان داد که میانگین غنا و تنوع گونه ای اشکوب علفی در فواصل ۱۰ تا ۳۰۰ متر در منطقه تفرجی بیشتر از شاهد است. در اشکوب درختی، فواصل ۱۰ تا ۲۰۰ متر منطقه شاهد دارای غنای گونه ای بیشتری در مقایسه با منطقه تفرجی است. در منطقه تفرجی مقدار DEI برای شاخص یکنواختی گونه ای علفی برابر با ۱۰ متر است و در منطقه شاهد مقدار شاخص DEI برای غنای گونه ای علفی ۵- متر، برای یکنواختی گونه ای برابر با ۰ و برای تنوع گونه ای اشکوب علفی ۵- و ۰ است. نتیجه گیری: در نهایت با توجه به نتایج به‎دست آمده در این تحقیق، حاشیه و تفرج دو عامل تاثیرگذار بر مشخصه های ساختاری (تعداد در هکتار، سطح مقطع و حجم در هکتار) و تنوع گونه ای در مناطق مورد مطالعه در نظر گرفته شده اند. بنابراین حاشیه جنگل بخش مهمی از ساختار چشم انداز جنگلی محسوب می شود و می تواند تاثیر معنی‎داری بر ساختار، کارکرد و تنوع گونه ای بوم‎سازگان های جنگلی داشته باشد. با در نظر گرفتن صنعت گردشگری و تفرج به‎عنوان یکی از بزرگ ترین صنعت ها در جهان و با توجه به اهمیت روز‎افزون آن، درک و گسترش دانش و آگاهی در زمینه چگونگی و شدت تاثیر فعالیت های تفرجی و حاشیه ایجاد شده (ناشی از احداث جاده های دسترسی) بر متغیرهای مختلف و تعیین فاصله موثر از حاشیه به‎منظور مدیریت بهتر، پایش اثرات و حفظ تنوع زیستی پوشش گیاهی مناطق مجاور ضروری است.

کلیدواژه ها:

Control forest ، Edge effect ، Fragmentation ، Plant Species ، جنگل شاهد ، فاصله از حاشیه ، قطعه قطعه شدن ، گونه های گیاهی