وکیل الدوله یا وکیل الرعایا؛ پژوهشی در باب لقب کریم خان زند

کریم­خان زند یکی از برجسته ترین اشخاصی است که پس از مرگ نادرشاه افشار توانست حکومت خود را بر بخش های مهمی از ایران تثبیت کند. درباره رفتار و منش او داستان های بسیاری در منابع مختلف نقل شده است که یکی از مهم ترین این نقل قول ها پیرامون لقب کریم خان زند، یعنی «وکیل الرعایا» است. بعدها بسیاری از پژوهشگران در پاسخ به چرایی انتساب این لقب به کریم­خان زند دلایل بسیاری گفته­اند که این دلایل با اسناد و منابع تاریخی و علاوه بر آن، با بافت سیاسی و اجتماعی جامعه پیشا­مشروطه ایران تطابق ندارد. از این رو پرسش اصلی این پژوهش آن است که لقب «وکیل الرعایا» در چه زمانی برای کریم­خان به کار رفته و عوامل موثر بر کاربرد آن چیست؟ این پژوهش با رویکردی توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر تحلیل محتوای متن اسناد و مطالعه انتقادی منابع تاریخی دوره زندیه و قاجاریه به پاسخگویی این پرسش­ها می پردازد. یافته­های این پژوهش نشان می دهد که لقب وکیل الرعایا در منابع هم عصر کریم­خان بازتابی ندارد و کریم خان زند نیز پس از شکست مدعیان، خود را وکیل­الدوله اسماعیل سوم می­دانست. نخستین بار کوهمره در ذیل مجمل التواریخ به دلیل علاقه به وی از کریم خان با لقب وکیل الرعایا یاد می­کند که نگارش این ذیل، متاخر از زمانه کریم خان است. از طرفی آنچه مشخص است، بسیاری از پژوهشگران اطلاق لقب وکیل الرعایا برای کریم خان را دلیلی بر وجود نوعی رابطه سیاسی بین او و مردم می شمارند که ویژگی بارز نظم سیاسی دوران مدرن است؛ اما با توجه به اسناد و مدارک موجود می توان گفت که چنین برداشتی نمی تواند نمایانگر نوع رابطه مردم و حاکم در دوران زندیه باشد؛ زیرا با انقلاب مشروطه بود که ایرانیان توانستند نظم سیاسی قدمایی را کنار زده و نظم جدیدی مبتنی بر نمایندگی را در ایران اجرا کنند. بر این اساس می توان گفت که علاوه بر اسناد و مدارک تاریخی، ساختار سیاسی ایران در دوره زندیه نیز نمی توانست جایگاهی برای وجود چنین رابطه ای باشد

کلیدواژه ها:

کریم خان زند ، وکیل الدوله ، وکیل الرعایا ، وکیل السلطنه ، وکیل