تاثیر سطوح مختلف رطوبت خاک بر صفات رشدی، عملکردی و ترکیبات اسانس برخی از جمعیت های آویشن دنایی Thymus daenensis Celak

سابقه و هدف:آویشن دنایی (Thymus daenensis Celak) گونه­ای دارویی و معطر است که در صنایع بهداشتی، دارویی و غذایی کاربرد فراوانی دارد. در حال حاضر بخش زیادی از نیاز به گیاهان دارویی کشور از طریق برداشت از عرصه­های طبیعی تامین می­گردد. ازاین رو، گسترش کشت این گونه در اراضی زراعی ضروریست. از آنجا که سطح وسیعی از این اراضی در معرض تنش خشکی قرار دارند، این تحقیق به منظور ارزیابی اثر سطوح مختلف آبیاری بر خصوصیات جمعیت­های مختلف آن در ایستگاه تحقیقات کشاورزی پردیسان قم در شرایط گلخانه انجام شد.مواد و روش هااین آزمایش به صورت فاکتوریل دو عاملی و در قالب طرح کاملا تصادفی (CRD) در سه تکرار (هر تکرار ۶ گلدان) اجرا شد. فاکتور اول شامل ۱۳ جمعیت آویشن دنایی (۱۲ جمعیت از مناطق مشخص کشور و یک جمعیت ناشناخته) و فاکتور دوم شامل آبیاری در ۸۰ درصد (شاهد)، ۶۰ درصد و ۴۰ درصد ظرفیت زراعی خاک (Field Capasity=FC) بود. با توجه به تعریف تیمارهای آبیاری، گلدان های هر تیمار پس از کاهش ۲۰ درصد از وزن هر گلدان آبیاری شدند. بدین منظور گلدان ها به­ صورت روزانه وزن شده و در صورت کمتر بودن وزن آنها از حد معین برای هر تیمار، میزان آب مورد نیاز به هر گلدان اضافه شد. با ظهور اولین نشانه­های گلدهی، صفات مورفولوژیکی و عملکردی شامل طول اندام هوایی و ریشه، وزن تر و خشک اندام هوایی و ریشه اندازه­گیری شد. برای استخراج اسانس از روش تقطیر با آب توسط دستگاه طرح کلونجر طبق فارماکوپه بریتانیا برای مدت سه ساعت که بالاترین بازده استخراج اسانس را دارد، استفاده شد. داده های جمع آوری شده تجزیه واریانس شدند و مقایسه میانگین ها به روش آزمون چند دامنه ای دانکن انجام شد. همچنین جمعیت­ها در دو شرایط آبیاری ۸۰ درصد (شاهد) و ۴۰ درصد ظرفیت زراعی خاک به روش وارد خوشه­بندی شدند. کروماتوگرام­ها و طیف­های جرمی اسانس­های به­دست آمده، با استفاده از دستگاه­های گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) بدست آمد. سپس با استفاده از شاخص بازداری ترکیبات، بررسی طیف­های جرمی هر ترکیب و مقایسه با ترکیب­های استاندارد و استفاده از اطلاعات موجود در کتابخانه دستگاه طیف سنج جرمی، ترکیب­های تشکیل دهنده اسانس­ها شناسایی شدند. محاسبات کمی (تعیین درصد هر ترکیب) به کمک نرم افزار دستگاه­ GC انجام شد.نتایجتجزیه واریانس داده­ها نشان داد، بین جمعیت­ها و سطوح تنش خشکی برای بیشتر صفات تحت بررسی در سطح احتمال خطای ۱ یا ۵ درصد تفاوت معنی­دار بود. همچنین اثر متقابل تنش خشکی در جمعیت بر تمامی صفات به جز وزن خشک اندام هوایی معنی دار بود. کاهش شدید محتوای نسبی آب با کاهش رطوبت خاک مشهود بود. طول ریشه با کاهش آب در خاک افزایش و در ۶۰ درصد ظرفیت زراعی به حداکثر مقدار رسید. کاهش رطوبت خاک به ۶۰ درصد ظرفیت زراعی نه تنها ماده خشک تولیدی را کاهش نداد، بلکه آن را نسبت به رطوبت ۸۰ درصد ظرفیت زراعی در برخی از جمعیت­ها افزایش داد. بیشترین بازده اسانس در آبیاری ۶۰ درصد ظرفیت زراعی مشاهده شد. در سطوح آبیاری در ۸۰، ۶۰ و ۴۰ درصد ظرفیت زراعی به ترتیب جمعیت­های خرم آباد با (۳۲/۱)، فریدونشهر با (۰۳/۲) و جمعیت ناشناخته­ با (۶۶/۱ درصد) بیشترین بازده اسانس را داشتند. تجزیه وتحلیل خوشه­ای براساس میانگین کلیه صفات در شرایط تنش، جمعیت­ها را در سه گروه طبقه بندی کرد. گروه اول  از ۷ جمعیت تشکیل شد. جمعیت­های داران، اراک و قره چمن در گروه دوم با مقادیر متوسط قرار گرفتند. گروه سوم شامل جمعیت­های ناشناخته، فریدونشهر و مرکزی بودند. میزان تیمول در دو جمعیت خرم آباد و قزوین به ترتیب در شرایط تنش ملایم و شرایط نرمال بیش از سایر تیمارها بود. مقادیر تیمول در بیشتر جمعیت­ها در شرایط تنش شدید کاهش یافت. روند تغییرات کارواکرول ابتدا افزایشی و با تشدید تنش کاهشی شد. نتیجه­ گیری:در این تحقیق نوع و درصد ترکیبات اسانس تحت تاثیر نوع جمعیت و سطح آبیاری تغییر کرد. جمعیت­های آویشن دنایی مانند بیشتر گیاهان به شرایط تنش خشکی واکنش فیزیولوژیکی و مورفولوژیکی نشان ­دادند. با توجه به بازدهی تولید اسانس و درصد ترکیبات مهم و موثر تیمول و کارواکرول، جمعیت­های خرم آباد، قزوین و فریدونشهر را می­توان به عنوان جمعیت های برتر در شرایط نرمال و تنش ملایم آبی انتخاب کرد. همچنین با توجه به ثبات نسبی درصد ترکیبات تیمول و کارواکرول در شرایط آبیاری در ۴۰ درصد ظرفیت زراعی نسبت به شاهد، دو جمعیت قم و ارومیه را می­توان برای آزمایش های بیشتر جهت تحمل به تنش خشکی کاندید کرد.

کلیدواژه ها:

آب خاک ، اسانس ، ظرفیت زراعی ، آویشن دنایی