ابعاد نحوی و معنا شناختی فعل وجهی «بایستن» در تاریخ بیهقی

تحلیل نحوی و معنایی فعل های وجهی، به ویژه فعل وجهی «بایستن»، به دلیل وضعیت خاص تصریفی، نحوی و معنایی آن، از بحث های چالش برانگیز در مطالعات دستوری زبان فارسی بوده است. این مطالعات عمدتا بر کاربردهای این فعل در فارسی معاصر متمرکز بوده، کمتر به بررسی تاریخی در این زمینه پرداخته شده است. پژوهش حاضر، با اتکا به شواهد مستخرج از تاریخ بیهقی (۱۱۱۴ مورد)، بر آن است ویژگی های نحوی و معنایی این فعل را که عمدتا محل مناقشه اند، بررسی کند. در این نوشتار، ابتدا با اشاره به ویژگی های این فعل از منظر تصریف پذیری، وضعیت این فعل را از نظر زمان دستوری، دلالت های زمانی و تمایز میان صورت های مختلف ماضی و همچنین صورت های مضارع مشخص کرده ایم. در ادامه، نشان داده ایم در ظرفیت این فعل، یا یک گروه اسمی (در نقش فاعل) وجود دارد یا یک بند متممی. در حالت اخیر، دو فرضیه را درباره فاعل «بایستن» مطرح و بررسی کرده ایم: یکی، در نظر گرفتن خود بند متممی به عنوان فاعل و دیگری، پوچ واژه پنهان. بدین ترتیب نشان داده ایم تک صیغه ای بودن این فعل، متاثر از ماهیت نحوی و معنایی فاعل است و ربطی به تغییرات این فعل طی فرایند دستوری شدگی ندارد. در ادامه، مشخص شد بندهای ناخودایستا (مصدرهای مرخم) فاعل نحوی ندارند و آنچه در بعضی پژوهش ها با عنوان فاعل «را»یی مطرح شده، در حقیقت یک گروه اسمی است که نقش نحوی آن، متمم اختیاری فعل «بایستن» و نقش معنایی آن، بهره ور است. این گروه اسمی، اساسا مستقل از بند متممی است. در همین زمینه، مشخص شد برخلاف تحلیل داوری، وجهیت در بندهای ناخودایستا ممکن است کنشگرمحور نیز باشد و دست کم براساس داده های تاریخ بیهقی نمی توان حرکت از وجهیت کنش محور به وجهیت کنشگرمحور را مصداقی از فرایند دستوری شدگی دانست. در انتها، بررسی معنایی فعل «بایستن» در تایید تحلیل های پیشین در این زمینه، نشان داد تمام کاربردهای این فعل در تاریخ بیهقی، از نوع وجهیت غیرمعرفتی هستند.

کلیدواژه ها:

Bāyestan ، Modal verb ، Tārīkh-i Bayhaqī ، Epistemic modality ، Expletive ، Grammaticalization