مدل تدوین خط مشی های محیطزیستی در راستای تحقق توسعه پایدار

مقدمه: کاهش کیفیت محیطزیست، سبب افزایش نگرانی های عمومی در مورد مسائل محیط زیستی شده است. در این راستا، یکی از چالش های بزرگ برای سیاستگذاران در قرن بیست و یکم، حتی در سبزترین کشورها، شناخت دقیق علل کم اثر شدن یا شکست سیاست های محیطزیستی برای رویارویی با این مشکلات است. طبق شاخص عملکرد محیط زیست جهانی در سال ۲۰۲۲، کشور ایران در بین ۱۸۰ کشور، رتبه ۱۳۳ را اتخاذ کرده که در جایگاه مناسب جهانی قرار نداشته و با بحران های متعدد محیط زیستی از جمله تغییر کاربری اکوسیستم ها، نابودی تنوع زیستی، افزایش ریزگردها، خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها، کاهش منابع آبی، فرونشست زمین و آلودگی هوا و خاک مواجه است. به نظر می رسد ضعف برنامه های توسعه، سیاست های کلی محیطزیست، به­روز نبودن قوانین و مقررات محیطزیستی و عدم هماهنگی و همکاری کافی ارگان ها و سازمان ها، اهمیت خط مشی گذاری محیطزیستی جهت حل این بحران های روزافزون دو چندان می شود. بدین منظور پژوهش حاضر با توجه به اهمیت مرحله تدوین در فرایند خط مشی گذاری عمومی، در نظر دارد مدلی جهت تدوین خط مشی های محیطزیستی کشور به منظور حل معضلات محیطزیستی و کاهش آلودگی های محیطی کشور پیشنهاد و ارائه دهد.مواد و روش ها: رویکرد این پژوهش، کیفی، روش گردآوری داده ها، کتابخانه ای و میدانی و ابزار گردآوری داده ها، فیش برداری و مصاحبه با خبرگان است. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها، از راهبرد تحلیل مضمون به عنوان یکی از راهبردهای پژوهش کیفی استفاده شد. کدگذاری و فرایند تحلیل مضمون پژوهش حاضر بر اساس روش براون و کلارک که فرایند گام به گام و جامعی جهت تحلیل مضمون است، صورت گرفت. مطابق روش نمونه گیری هدفمند، مصاحبه با ۱۳ خبره شامل اساتید دانشگاه، پژوهشگران محیطزیست، مدیران سازمان حفاظت محیطزیست و مدیران مرتبط با حوزه خط مشی گذاری محیطزیست انجام شد. ملاک پایان مصاحبه ها، اشباع مضمونی بود. به منظور بررسی قابلیت اعتماد یا پایایی، کدگذاری مصاحبه های صورت گرفته از شاخص پایایی بازآزمون (Test-Retest) استفاده شده است. در پایایی بازآزمون از میان مصاحبه های صورت گرفته، چند مصاحبه به­صورت نمونه انتخاب و کدهای مشخص شده در دو فاصله زمانی باهم مقایسه شدند.نتایج: نتایج این مطالعه نشان می دهد که مدل تدوین خط مشی های محیط زیستی در راستای تحقق توسعه پایدار شامل هشت مضمون اصلی است. این مضامین عبارتند از عوامل اقتصادی، عوامل اجتماعی، عوامل محیط زیستی، عوامل سیاسی، الزامات حقوقی، ظرفیت نهادی، بازیگران موثر در تدوین خط مشی های محیط­زیستی و فرایند تدوین خط مشی های محیط زیستی. هر یک از این مضامین نقش مهمی در توسعه خط مشی ایفا می کنند. تلاش برای حل مسائل محیط زیستی بدون یک رویکرد جمعی نسبت به این مضامین، احتمالا ناکارآمد خواهد بود. رویکرد تکه تکه برای پیاده سازی هر یک از این مضامین می تواند منجر به اختلال در توسعه و آسیب جدی به منابع محیط زیستی شود. نتایج تاکید می کند که برای پاسخگویی موثر به چالش های محیط زیستی و حرکت به سمت توسعه­ پایدار، نیاز به یک رویکرد جامع است که تمام این عوامل را مد نظر قرار دهد.بحث: برای مقابله موثر با بحران های محیط زیستی، باید یک رویکرد کل نگرانه در تدوین خط مشی های محیط زیستی اتخاذ شود. باید عوامل اجتماعی، سیاسی، حقوقی و نهادی به دقت مد نظر قرار گیرند تا از چالش ها و پیچیدگی های جدی جلوگیری شود. مشارکت فعال سازمان های اجتماعی، سازمان های غیردولتی، شهروندان و بهره برداران محلی در تدوین خط مشی های محیط زیستی می تواند نقش مهمی در حل مشکلات محیط زیستی ایفا کند. این امر نیازمند نه تنها بازسازی ساختارهای نهادی برای تقویت حاکمیت محیط زیستی است، بلکه نیازمند بازبینی در نظام حقوقی موجود برای اطمینان از مناسب بودن آن برای تدوین خط مشی هاست. همچنین ترکیب سیاست های پایین به بالا و بالا به پایین برای بهبود شاخص های عملکرد محیط زیستی الزامی است. فرصت های پایین به بالا از جوامع محلی و جامعه مدنی، همراه با مشارکت بالا به پایین از قوه مقننه، اجرایی و قضائیه، برای شکل گیری سیاست های موثر حیاتی هستند.

کلیدواژه ها:

ظرفیت نهادی ، توسعه پایدار ، خطمشی گذاری محیط زیستی ، تحلیل مضمون