تحلیل و بررسی نوعی تشبیه نویافته در ادب فارسی در تقابل با تشبیه تفضیلی

تشبیه، ژرف ساخت بسیاری از صنایع بدیعی را تشکیل می دهد و در کتب بلاغی متقدمان و متاخران به گونه ها و اقسام مختلفی به آن اشاره شده است که هر یک به شکل های مختلف در تصویرگری و انعکاس تخیلات شاعرانه نقش هنری ایفا می کنند. تلاش و نکته سنجی های علمای بلاغت هم در دسته بندی و طبقه بندی انواع و اقسام تشبیه ستودنی است، با این وجود گاهی در مطالعه دیوان های شاعران و کندوکاو در صور خیال گویندگان پارسی، به تشبیهاتی برمی خوریم که در کتب بلاغی به شکل جداگانه و علمی مورد بررسی قرار نگرفته است. یکی از این نوع تشبیه ها، تشبیهی است با ساختار نحوی و اهداف کاملا مستقل، که در نقطه مقابل تشبیه های تفضیلی قرار دارد. جستار حاضر در پی آن است که به شیوه توصیفی- تحلیلی این نوع تشبیه ها را در آثار گویندگان دوره های مختلف مورد واکاوی قرار بدهد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که این نوع تشبیه از زمان های بسیار قدیم کاربرد داشته و کهنترین کاربرد آن در شاهنامه فردوسی پیدا شد. این نوع تشبیه ها گونه های مختلفی دارند که در برخی موارد، گوینده، مشبه را - برعکس تشبیه تفضیلی - در صفتی پست تر و کمتر از مشبه به به تصویر می کشد و گاهی هم گوینده از صنعت مدح شبیه به ذم بهره گرفته و تشبیه را به شکلی به کار می برد که شائبه ذم از آن به نظر می رسد، درحالی که هدف تشبیه، مدح مشبه بوده است، و نهایتا مواقعی نیز هدف تشبیه را نه در طرفین تشبیه، بلکه باید در عنصر سومی که خارج از ارکان تشبیه است جستجو کرد که شاعر برای بزرگ داشت و یا نشان دادن زشتی آن، از این نوع ساختارهای تشبیهی استفاده می کند.

کلیدواژه ها:

اغراض تشبیه ، بلاغت ، تشبیه ، تشبیه تفضیل ، فروداشت مشبه