ارزیابی مدیریت منابع طبیعی با استفاده از شاخص های حکمرانی (استان گلستان)

سابقه و هدف حکمرانی خوب منابع طبیعی برآیندی از تعامل و برخواسته از کنش و واکنش های اجتماعی نهادی- محیطی کلیه گروداران است، این رویکرد با فراهم کردن فضا برای فرآیندهای مشارکتی، بستر مناسبی برای تقویت جامعه مدنی در کنار دولت و بخش خصوصی در اداره منابع طبیعی به­شمار می­رود. با توجه به پیچیده­ترشدن مسائل و مشکلات منابع طبیعی، مدیریت آن به شکل سنتی جوابگوی چالش­های موجود نیست؛ به همین دلیل در سال­های اخیر رویکردهای متعددی در حوزه مدیریت منابع طبیعی مطرح شده که ازجمله مهمترین این رویکردها می­توان به حکمرانی خوب اشاره کرد. استان گلستان یکی از استان های شمالی کشور ایران است که با مساحتی بالغ بر ۲۰۳۶۷ کیلومتر مربع، ۳/۱ درصد از مساحت کشور را به­خود اختصاص داده است. متاسفانه منابع طبیعی استان گلستان طی چند دهه اخیر در نتیجه برداشت مازاد از جنگل ها و چرای بیش از حد دام ها و دیگر اقدامات انسانی مورد تهدید واقع شده و امروزه با چالش های اساسی در این زمینه مواجه است. حجم بالای تخریب منابع طبیعی در کنار بروز بحران­های زیست محیطی از قبیل سیل و خشکسالی و غیره ضرورت بررسی و تحقیق دقیق وضعیت مدیریت منابع طبیعی در استان را بیش از پیش نمایان می­سازد تا ضمن اصلاح و برطرف نمودن مشکلات، زمینه بهبود وضعیت مدیریت منابع طبیعی در استان گلستان فراهم شود. تحقیق حاضر درصدد ارزیابی الگوی مدیریت منابع طبیعی مبتنی بر شاخص­های حکمرانی خوب در استان گلستان است. مواد و روش­ها در گام نخست با توجه به فراوانی شاخص­های استخراج شده از مطالعات و تحقیقات جهانی و منطقه ای، هفت شاخص مشارکت، پاسخگویی، مسئولیت­پذیری، حاکمیت قانون و عدالت، شفافیت، کارایی و اثربخشی و شاخص اجماع گرایی مورد توجه پژوهش حاضر قرار گرفتند. شهرستان­های واقع در نواحی شرقی استان گلستان سطح تحلیل و بهره­برداران و کارشناسان منابع طبیعی این نواحی به­عنوان واحد تحلیل در نظر گرفته شدند. جهت تعیین تعداد نمونه­های بهره­بردار از فرمول کوکران- در سطح اطمینان ۹۵ درصد و ضریب خطای ۷ درصد- استفاده شد. بر این اساس حجم نمونه برآوردی، ۱۸۹ نمونه تعیین شد که پس از دریافت پرسشنامه­ها و بررسی اولیه آنها، در نهایت ۱۷۷ پرسشنامه صحیح جهت تحلیل آماری مورد قبول واقع شدند.  همچنین ۷۰ کارشناس منابع طبیعی جهت تکمیل پرسشنامه انتخاب شدند. انتخاب نمونه­های بهره­بردار به صورت نمونه­های تصادفی دردسترس و انتخاب کارشناسان از طریق تمام شماری صورت گرفت. تجزیه و تحلیل اطلاعات پژوهش با استفاده از روش تحلیل t و تحلیل واریانس انجام گردیده است. نتایج نتایج بدست آمده نشان می دهد میانگین کلی شاخص حکمرانی خوب منابع طبیعی از دیدگاه بهره­برداران به ۸۸۸۴/۲ می­باشد که پایین­تر از میزان میانگین نظری بوده و نشانگر حکمرانی ضعیف منابع طبیعی از دیدگاه بهره­برداران منابع طبیعی در منطقه مورد مطالعه می­باشد. از دیدگاه بهره­برداران کمترین امتیاز میانگین به ترتیب مربوط به شاخص­های حاکمیت قانون و عدالت، شفافیت  و پاسخگویی می­باشد. بررسی دیدگاه کارشناسان نشان داد، میزان رضایت از وضعیت تمامی شاخص ها، بیشتر از حد متوسط بوده که در این میان بیشترین امتیاز حکمرانی خوب به ترتیب با امتیاز ۴۶/۳ و ۴۲/۳ مربوط به شاخص­های پاسخگویی و مسئولیت­پذیری می­باشد. با توجه به نتایج بدست آمده از نظر کارشناسان، مهم­ترین فاکتور حکمرانی خوب، کارایی و اثربخشی است این در حالی است که بهره­برداران از مشارکت به عنوان مهمترین فاکتور حکمرانی خوب یاد کرده­اند. نتیجه­ گیری براساس نتایج تحقیق میانگین کلی شاخص پایین­تر از میزان میانگین بوده، که این موضوع بیانگر حکمرانی نسبتا ضعیف منابع طبیعی از دیدگاه بهره­برداران در منطقه مورد مطالعه می­باشد. این در حالی است که از دیدگاه کارشناسان میزان رضایت از وضعیت تمامی ابعاد و شاخص های حکمرانی خوب بیشتر از میانگین می­باشد. با توجه به نتایج به دست آمده از تحقیق و همچنین جایگاه حکمرانی منابع طبیعی به­ویژه از طریق فعالیت­های مشارکتی، دخالت دادن بهره­برداران در پروژه­های منابع طبیعی و استفاده بهینه از دانش بومی بهره­برداران، در کنار تقویت تعاونی­های منابع طبیعی در تحقق حکمرانی خوب منابع طبیعی موثر واقع شود.

کلیدواژه ها:

حکمرانی مطلوب ، حکمرانی مشارکتی ، شفافیت ، استان گلستان