معناداری اسامی خداوند از منظر نصیرالدین طوسی و فاضل مقداد (با ابتنا بر دیدگاه ابن سینا درباره معانی صفات واجب الوجود)

نصیرالدین طوسی پایه ­گذار جریان «خردورزی فلسفی» در مدرسه­ فلسفی کلامی حله به شمار می ­رود. صفت بارز این جریان فکری، توجه جدی به مباحث «امور عامه» است که آثار آن در مسائل خاص الهیاتی نیز دیده می ­شود. پژوهش پیش رو عهده ­دار تبیین مسئله معناداری اسامی خداوند در برخی از آثار نصیرالدین طوسی و فاضل مقداد است که به پیروی از دیدگاه ابن­ سینا، با رویکرد تنزیهی تشریح شده است. ابن­ سینا که بر پایه قاعده معرفت­ شناختی «ناممکن بودن انتزاع دو مفهوم از حقیقت بسیط»، به ترادف مفهومی صفات ذاتی خداوند باور داشت، برای پاسخ به اشکال مقدری ناظر به معانی متفاوت صفات خداوند در گزاره­ های الهیاتی، طرحی سه­ گانه ارائه داد که دربرگیرنده سلب معنای مقابل، اضافه به مخلوق، یا ترکیبی از آن دو بود. نصیرالدین طوسی در آثار خود از نظریه ترادف مفهومی سخنی به میان نیاورد؛ ولی بدون ذکر نام ابن­ سینا، طرح سه­ گانه وی را در الفصول النصیریه به کار گرفت. البته طوسی به جای عنوان «معانی صفات»، بحث خود را بر پایه «معانی اسامی خداوند» و اقسام آن سامان داد؛ بدین لحاظ الله به عنوان «اسم ذات» به تنهایی، در دسته­ ای جداگانه ­ای قرار گرفت و طرح پیشین ابن ­سینا با ادبیات کلامی ­ ­فلسفی طوسی، به طرحی چهارگانه ارتقا یافت. بعدها فاضل مقداد در الانوار الجلالیه، با ادبیات ساده ­تری آن طرح را تشریح و برخی ابهامات آن را مرتفع ساخت. حاصل دیدگاه تنزیهی محقق طوسی آن است که اسامی متعدد خداوند، دلالت بر تحقق مبادی صفات در ذات احدی ندارند؛ ازاین­ رو اطلاق اسامی متعدد بر خداوند با بساطت ذات، سازگار است.

کلیدواژه ها:

ابن سینا ، اسم ذات ، الهیات تنزیهی ، فاضل مقداد ، معناداری اسامی خداوند ، معنای اضافی ، معنای سلبی ، نصیرالدین طوسی