نقش رواداری در مرجعیت علمی، تمدن سازی و ظهور نخبگان

پیشگامی در علم و فناوری یکی از محورهای تمدن سازی اسلامی است که در مفهوم مرجعیت علمی بازتاب یافته است. تحلیل روند ظهور نخبگان ایرانی از ظهور اسلام تا انقلاب اسلامی نشان می دهد که جنگ ها، ویرانی ها و حتی دیکتاتوری های سیاسی، نتوانسته اند سد مهمی در برابر بروز استعدادهای درخشان بین ملت ایران باشند و اختناق فکری، مانع اصلی ظهور فرهیختگان در قرن های اخیر بوده است. درنتیجه در مقاله حاضر ابتدا رد پای مفهوم رواداری در آیات قرآن و روایات پیگیری شده است. سپس نگرش سید جمال الدین اسدآبادی، امام خمینی، شهید صدر، محی الدین ابن عربی، مولانا جلال الدین بلخی، عزیزالدین نسفی و محمود شبستری در این خصوص مطرح گردیده است. در ادامه ضمن مرور تاریخچه رواداری در ایران و جهان اسلام (هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان پیش از اسلام و امویان، عباسیان، آل بویه، سلجوقیان، مغولان و امپراتوری عثمانی پس از اسلام)، نقش رواداری در مرجعیت علمی تشریح شده است. بر این اساس رواداری ریشه در باور به جامعیت رحمانیت خداوند، تفسیرپذیری شریعت، تعدد مسیرهای وصول به حقیقت و ارتباط نسبی کلیه عقاید با حقیقت دارد. در این راستا رواداری با حمایت از اندیشه های نو و بدیع بدون هرگونه تعصب مذهبی، تبیین پیوند اسلام و علم و نگاه متعالی اسلام به دانش، بازآفرینی رابطه عقل و دین و تسهیل ارائه تفاسیر نوین و پویا از اسلام به تناسب مسائل زمان، زمینه ساز بازگشت به قرآن و اسلام اصیل می گردد. در سیر تاریخی نیز علی رغم رواداری هنجاری در دوره پیش از اسلام، نگرش های تکفیری در قرن های اول رواج یافت. با آغاز حکومت شیعی آل بویه، ترویج رواداری زمینه ساز شکوفایی فرهنگی و تمدنی اسلام شد؛ هرچند این روند در حکومت های غزنویان و سلجوقیان ادامه نیافت و افول تمدن اسلامی را به همراه داشت. در قرن هفتم نیز علی رغم حمله مغولان و پایان رنسانس اسلامی، اتخاذ سیاست رواداری توسط ایشان، از خاموشی کامل چراغ علم در ایران جلوگیری نمود. درنهایت رواداری حکام عثمانی مبتنی بر اسلام صوفیانه، زمینه ساز فتح قلمروی بیزانس و تداوم این امپراتوری به مدت هفت قرن گردید.

کلیدواژه ها:

رواداری ، مرجعیت علمی ، تمدن سازی ، تمدن اسلامی ، نخبگان