ارزیابی اثرات حمل چوب با تراکتور مسی فرگوسن بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک (مطالعه موردی: جنگل کوهمیان، آزادشهر)

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: عملیات بهره برداری جنگل به خصوص چوب کشی از فعالیت هایی هستند که موجب دخالت و دست خوردگی طبیعت می شوند. سیستم های بهره برداری با تراکتور، معمولیترین انواع تجهیزات کوچک مقیاس هستند که در شمال کشور استفاده می شود. چوبکشی زمینی به دلیل تماس مستقیم چوب با خاک جنگل همواره با دامنه اثرات تخریبی وسیع به اکوسیستم جنگلی از جمله تغییر در ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک و خسارت به تجدید حیات طبیعی و درختان باقیمانده همراه بوده است، پس از اتمام چوبکشی دیده می شود که شیارهای عمیق در مسیرهای چوبکشی باقی مانده و باتوجه به شیب طولی زیاد این مسیرها موجب فرسایش و لغزش و ریزش خاک ها شود تغییر در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک از مهم ترین اثرات ناشی از عملیات بهره برداری و خروج چوب بر روی توده جنگلی است. بررسی های متعدد بازگوکننده بازیابی طولانی مدت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک است. از مهم ترین اهداف مدیریتی در بحث بهره برداری جنگل، لزوم به حداقل رساندن اثرات تردد وسایل نقلیه روی خاک جنگل است چرا که این تاثیرات منفی در درازمدت می تواند معنی دار باشد هدف این پژوهش شناسایی میزان اثرات استفاده از تراکتورهای کشاورزی در حمل چوب بر روی خصوصیات فیزیکی خاک از جمله وزن مخصوص ظاهری، فشردگی و بافت خاک و همچنین خصوصیات شیمیائی خاک ازنقطه نظر عناصر خاک، ماده آلی و pH خاک در دو منطقه شاهد و بهره ­برداری جنگل به منظور ارائه راهکارهایی در جهت کاهش این اثرات بود. مواد و روش ها: طرح جنگلداری کوهمیان با مساحتی بالغ بر ۳۶۷۱ هکتار در حوزه آبخیز ۸۹ از تقسیمات جنگل های شمال کشور در حوزه اداره کل منابع طبیعی استان گلستان - گرگان واقع شده است. این تحقیق در پارسل ۲۷ طرح جنگلداری کوهمیان آزادشهر واقع در گلستان ایران انجام شد. به منظور بررسی تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاک در اثر چوبکشی با تراکتورهای کشاورزی، نمونه برداری خاک در دو منطقه شاهد و روی مسیرهای عبوری توسط سیلندرهای فلزی در سه عمق ۰-۱۰، ۱۰- ۲۰ و ۲۰-۳۰ سانتی متری خاک در قالب طرح (آزمایش) کاملا تصادفی و در سه تکرار انجام شد. سپس این نمونه ها به آزمایشگاه منتقل و در دمای ۱۰۵ درجه سانتی گراد به مدت ۲۴ ساعت در داخل آون خشک شدند عمل توزین نمونه ها توسط ترازوی دیجیتالی مدل EK۴۰۰۰ ساخت کشور ژاپن با دقت ۰/۱ گرم انجام شد و مقدار وزن خشک ثبت شد. سپس خصوصیات فیزیکی خاک از جمله فشردگی، وزن مخصوص ظاهری، رطوبت، بافت و خصوصیات شیمیایی از جمله ماده آلی، ظرفیت تبادل کاتیونی، نیتروژن، پتاسیم، فسفر، کلسیم، منیزیم، آهن، روی، منگنز، مس و اسیدیته خاک با روش های استاندارد مورد مطالعه قرار گرفت. یافته ها: نتایج نشان داد که چوبکشی به وسیله تراکتور کشاورزی روی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک تاثیرات مهمی داشت که بیشترین تاثیر آن روی عمق ۰-۱۰ سانتی متری خاک بود که هم خصوصیات شیمیایی خاک و هم خصوصیات فیزکی خاک دچار تغییراتی شد اما در عمق های ۱۰-۲۰ و ۲۰-۳۰ سانتی متری  خاک بیشترین تغییرات مربوط به تغییرات فیزکی خاک بود و در خصوصیات شیمیایی خاک تغییرات معنی داری رخ نداد. از جمله این تغییرات تغییر در خصوصیات فیزیکی خاک در هر سه عمق ۰-۱۰ و ۱۰-۲۰ و ۲۰-۳۰ سانتی متری تفاوت معنی داری نسبت به منطقه شاهد داشت به طوری که فشردگی خاک در منطقه مورد تردد در این سه عمق از سطح خاک به ترتیب ۲/۴۶، ۳/۰۴ و ۱/۷۳ برابر منطقه شاهد بود، افزایش وزن مخصوص خاک نیز در این سه عمق نسبت به منطقه شاهد، به ترتیب ۳۶ و ۲۷ و ۲۰ درصد بود. همچنین خصوصیات شیمیایی از قبیل ظرفیت تبادل کاتیونی و غلظت عناصری نظیر فسفر، نیتروژن و آهن در عمق ۰- ۱۰ سانتی متری خاک به ترتیب ۳۷/۶۲، ۶۳/۹۱، ۱۰/۲ و ۷۳/۰۵ درصد کاهش نشان داد. از میان خصوصیات شیمیایی خاک در عمق ۲۰-۱۰ سانتی متری فقط ماده آلی تحت تاثیر تردد تراکتور در منطقه قرار گرفت به طوریکه ماده آلی در عمق ذکر شده حدود ۶۴ درصد کاهش نسبت به منطقه شاهد داشت. این عناصر تغییر معنی داری نداشتند؛ هیچ یک از خصوصیات شیمیایی خاک در عمق ۲۰-۳۰ سانتی متری تحت تاثیر تردد تراکتور در منطقه قرار نگرفت. نتیجه گیری کلی: در این تحقیق مشاهده شد که استفاده از تراکتور کشاورزی در حمل و نقل اولیه مقطوعات جنگلی، به دلیل یکسان نبودن سطح تماس لاستیک های آن (سطح تماس کم در لاستیک جلو) و همچنین به دلیل نداشتن وینچ موجب ایجاد حالت شخم در مسیر چوبکشی و ایجاد اثرات معنی داری روی خاک جنگل شده است از جمله این تغییرات، تغییر خصوصیات فیزیکی خاک نظیر: فشردگی خاک، افزایش وزن مخصوص ظاهری و تغییر بافت خاک است از طرف دیگر چوبکشی بر روی خصوصیات شیمیایی خاک اثرات معنی داری داشت از جمله این اثرات کاهش عناصر خاک مانند ازت، فسفر، آهن، کاهش ماده آلی و کاهش ظرفیت تبادل خاک است که باتوجه به ماندگاری زیاد این اثرات لازم است که تمهیداتی برای کاهش این اثرات منفی، نظیر استفاده از ماشین آلات تخصصی چوبکشی نظیر اسکیدر چنگک دار به جای تراکتورهای کشاورزی، خراش سطحی در مسیرهای چوبکشی، محدود کردن زمان چوبکشی به زمانی که خاک جنگل خشک است و قابلیت تردد بالاتری دارد، ریختن مازاد مقطوعات روی مسیر چوبکشی اندیشیده شود.

کلیدواژه ها:

Kohmian forestry plan ، Logging ، Logging route ، Soil ، physicochemical properties ، خروج چوب ، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک ، طرح جنگلداری کوهمیان ، مسیر چوبکشی