نقش زنان روستایی در مدیریت، حفاظت و بهره برداری منابع طبیعی (بررسی موردی: منطقه چهارزبر، کرمانشاه)

مقدمه و هدف: در سال های اخیر پیرو شکست سیاست های مدیریت دولتی در جنگل های زاگرس، رویکرد مدیریت مشارکتی مورد تاکید سازمان منابع طبیعی کشور قرار گرفته است. اگرچه سازوکار اجرای این سیاست و چارچوب آن به روشنی بیان نشده است اما استفاده از ظرفیت های همه دست اندرکاران به­ویژه زنان از مهمترین نمودهای تحقق مدیریت مشارکتی است. زنان روستایی نیمی از جمعیت بهره بردار منابع طبیعی را تشکیل می دهند و باوجود محدودیت ها، به طور گسترده ای در فعالیت های مدیریتی، اجتماعی و اقتصادی روستایی ایفای نقش می کنند. با این حال بیشتر تمرکز و تلاش مدیران در مورد مشارکت، متوجه مردان بوده است. زنان روستایی به واسطه ارتباط گسترده با منابع طبیعی و همچنین انتقال دانش، اطلاعات و اعتقادات خود به نسل آینده بر کیفیت مدیریت و حفاظت این منابع تاثیر می گذارند. از این رو، در این پژوهش شناسایی نقش زنان روستایی در فعالیت های مرتبط با مدیریت منابع طبیعی در روستاهای منطقه چهارزبر کرمانشاه مورد بررسی قرار گرفت.مواد و روش ها: برای انجام این پژوهش چهار روستای چهارزبر علیا، ده سفید، گوهرآباد و کاشنبه لک در بخش ماهیدشت استان کرمانشاه به­دلیل وجود پوشش جنگلی و اشتغال بیشتر روستاییان به مشاغل روستایی و دامداری برای گذران معیشت انتخاب شد. به تعداد ۱۵۳ زن ساکن روستاهای مورد بررسی مصاحبه انجام شد و داده ها با روش پیمایشی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته نیمه ساختاریافته، مصاحبه رو در رو با زنان و مشاهده مستقیم فعالیت های آنان جمع آوری شد. ویژگی های فردی پاسخگویان، مشخصات عمومی خانوار، نقش زنان و زمان مشارکت آنان در فعالیت های گوناگون مدیریت و بهره برداری منابع طبیعی، ارتباط زنان با اداره منابع طبیعی، شناخت زنان از منابع طبیعی روستا، تکرارپذیری فعالیت ها و مشارکت و همراهی دیگر افراد از متغیرهایی بودند که برای بررسی نقش زنان در مدیریت (حفاظت و بهره برداری) منابع طبیعی ثبت و اندازه گیری شد. به منظور ارزیابی نقش زنان در مدیریت و تصمیم گیری در سطح خانوار، نقش آنها در مدیریت و کنترل هزینه و درآمد مورد سوال قرار گرفت. تحلیل همبستگی اسپیرمن به­منظور تعیین ارتباط بین ویژگی های مختلف فردی و اجتماعی زنان با جنبه های مختلف فعالیت های انجام­شده آنان انجام شد.یافته ها: بر اساس یافته ها، مقدار شناخت زنان از منابع طبیعی در سطح کم تا متوسط قرار داشت. با وجود پیش بینی ۳۰ نوع فعالیت مرتبط با منابع طبیعی در پرسشنامه، زنان فقط در ۲۷ درصد فعالیت های منابع طبیعی نقش داشتند درحالی که درصد قابل توجهی (۷/۹۶ درصد) از فعالیت ها با مشارکت دیگران (به ترتیب دیگر زنان، شوهر و فرزندان) انجام می شد. حضور زنان در فعالیت هایی مانند جمع آوری قارچ و گیاهان خوراکی، بذر و میوه، گیاهان دارویی و هیزم ملموس تر بود، اما استفاده از چوب جنگل، خاموش کردن آتش و پرچین حیاط با سرشاخه ها جزو کارهایی هستند که زنان نقش کمتری در آن داشتند. این پژوهش نشان داد که مقدار شناخت زنان از منابع طبیعی روستا متوسط تا کم بود. تحلیل همبستگی بیانگر این بود که فاکتورهایی مانند سن، فعالیت مذهبی و تمایل به مهاجرت دارای رابطه منفی و زمان فعالیت دارای رابطه مثبت و معنی داری با نقش در مدیریت و تصمیم گیری منابع طبیعی هستند. متغیرهای سن، مدت اقامت در روستا و تمایل به مهاجرت نیز رابطه منفی و معنی داری با زمان فعالیت در بخش منابع طبیعی داشتند.نتیجه گیری کلی: این تحقیق نشان داد که زنان روستاهای مورد بررسی مشارکت محدودی در مدیریت منابع طبیعی دارند. آنها صرفا در بهره­برداری برخی محصولات جنگلی و مرتعی نقش دارند و در حفاظت و توسعه جنگل فعالیت قابل­توجهی انجام نمی دهند. بنابراین شایسته است نقش زنان در مدیریت منابع طبیعی بیش از بیش مورد توجه قرار گیرد. پیشنهاد می شود با آگاهی سازی و مشاوره به روستائیان و همچنین تقویت مشارکت زنان در این زمینه به حفظ و احیاء منابع طبیعی کمک کرد. واقعیت این است که برخلاف ادعای سازمان منابع طبیعی، جوامع محلی و روستاییان اعم از زنان و مردان نقش قابل توجهی در مدیریت منابع طبیعی ندارند. ارتباط خیلی کم با اداره منابع طبیعی، بیانگر نبود برنامه های ترویجی و آموزشی مناسب برای زنان و عدم حضور کارشناسان منابع طبیعی در میان جامعه است. بنابراین پیشنهاد می شود اداره های منابع طبیعی و کشاورزی در برنامه های خود، آموزش جوامع محلی را به صورت جدی در نظر بگیرند. توجه به آموزش و توانمندسازی زنان جوان از اهمیت زیادی در مدیریت منابع طبیعی دارد چرا که فعالیت های بیشتری را در منابع طبیعی انجام می دهند، شناخت به نسبت بیشتری از منابع طبیعی دارند و نقش آنها در مدیریت و تصمیم گیری هم بیشتر است. این پژوهش نشان داد که عامل تعیین کننده هم در مدیریت و هم در شناخت منابع طبیعی از سوی زنان، مدت زمان فعالیت آنان در این بخش است. ارزش دهی به  مشارکت زنان و به کارگیری موثر پتانسیل آنها در حفاظت و احیای منابع طبیعی به­منظور برپایی نظام مدیریت مشارکتی ضروری است.

کلیدواژه ها:

مشارکت زنان ، منابع طبیعی ، منطقه چهارزبر ، جوامع محلی