عوامل تعیین کننده دسترسی خدمات اکوسیستم های تالابی-کاربست چارچوب IPBES و تئوری دسترسی (مورد: تالاب بین المللی زریبار در شهرستان مریوان)

سابقه و هدف: درک دسترسی به اکوسیستم های طبیعی و اولویت های احتمالی برای بهره مندی از مزایای طبیعت، عوامل کلیدی در شناسایی راه های کاهش نابرابری در دسترسی و نیز اگاهی بخشی برای برنامه ریزی و مدیریت مناطق حفاظت شده در آینده خواهد بود. درجه ای که یک فرد می تواند به خدمات اکوسیستم دسترسی داشته باشد به طیف پیچیده ای از مکانیسم ها از جمله روابط اجتماعی، نهادها، قابلیت ها، حقوق مالکیت و سرمایه های مختلف بستگی دارد. چارچوب های مختلفی برای مفهوم سازی این پیوندها و تشریح روابط بین خدمات اکوسیستم و رفاه انسان ایجاد شده اند که علوم اجتماعی و طبیعی و معیارهای عینی و ذهنی را در بر می گیرد یکی از چارچوب های مرتبط و قابل توجه و اهمیت در این زمینه پلتفرم بین دولتی تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی (IPBES) است در این مطالعه با ترکیب عوامل ریبوت و پلوسو (۲۰۰۳) در تئوری دسترسی با بخشی از چارچوب IPBES این امکان و بستر برای بررسی و مطالعه علمی فراهم می گردد که چه عواملی در تعیین سطح دسترسی مردم به خدمات اکوسیستم تالاب زریبار موثر هستند.مواد و روش ها: پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی، از نظر پارادایم کیفی و دارای رویکرد استقرایی است، به منظور تجزیه و تحلیل داده های حاصل از مصاحبه های نیمه ساختارمند از روش تحلیل محتوا در قالب نرم افزار ATLAS.ti۷ استفاده شد. منطقه مورد مطالعه، جوامع روستایی حاشیه تالاب زریبار در شهرستان مریوان به تعداد ۱۰ روستا با جمعیت ۲۸۵۳ خانوار بودند که در تعامل نزدیک و وابسته به خدمات تالاب هستند. برای انتخاب افراد یا نمونه های مورد بررسی از روش کیفی بهره گرفته شد. نمونه گیری به صورت غیراحتمالی هدفمند و به شیوه گلوله برفی انجام گرفت. انتخاب نمونه-ها تا حصول کفایت و رسیدن به اشباع نظری داده ها تداوم یافت که درنهایت پژوهشگر با انجام ۲۲ مصاحبه به اشباع نظری رسید. در این پژوهش برای ارزیابی اعتبارسنجی پژوهش از چهار معیار گوبا و لینکلن شامل قابلیت اعتبار، انتقال-پذیری، قابلیت اطمینان و تاییدپذیری استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها حول "چارچوب IPBES " و "تئوری دسترسی" دسته بندی شد.نتایج و بحث: نتایج این مطالعه منجر به شناسایی ۵ مقوله و مضمون اصلی شد که دسترسی ساکنان حاشیه تالاب زریبار را تحت تاثیر قرار می دهند این عوامل عبارتند از نهادی-مدیریتی، ساختاری-ارتباطی، زیرساختی-فناورانه، اقتصادی-سرمایه ای و محیطی-زمینه ای. مقوله های فرعی این عوامل نیز شامل "عضویت و مشارکت نهادی"، "قوانین و مقررات تالاب"، "مدیریت یکپارچه اکوسیستمی"، "حقوق و مالکیت ها"، "نفوذ و قدرت اجتماعی"، "مجوزها"، "روابط و شبکه-های اجتماعی"،"توافقات بین المللی"، "تغییرات اقلیم"، "وضعیت زمین"، "موقعیت جغرافیایی"، "زیرساخت و بازار"، "ابزار و تجهیزات"، "نیروی کار"، "سرمایه مالی"، "دانش بومی و تخصصی" و "تسهیلات دولتی" است.نتیجه گیری: دسترسی به خدمات اکوسیستم در جوامع حاشیه تالابی از جمله زریبار، پیچیده، درحال تغییر، با درهم تنیدگی روابط و متاثر از عوامل اقتصادی، نهادی، محیطی و غیره است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد که مقررات و ترتیبات سازمانی مختلف در رابطه با دسترسی جوامع، به جای تقویت تعامل و رابطه مناسب، تا حدی موجب انواع مختلفی از روابط مبادله و حقوق نابرابر در حوزه این اکوسیستم شده است. بیشتر خدمات اکوسیستمی هم از طریق فرآیندهای اکوسیستمی و هم از طریق اقدامات اجتماعی تولید می شوند، و بنابراین ارزیابی آن ها را نمی توان از بافت اجتماعی که در آن تعبیه شده است جدا کرد. در نتیجه، توصیه می گردد که تحقیقات خدمات اکوسیستمی بیشتر با رویکردهای فرآیندگرا، زمینه ای خاص و یکپارچه، بر اساس شناخت پیچیدگی واقعیت های اجتماعی-اکولوژیکی صورت گیرد.

کلیدواژه ها:

مدیریت یکپارچه اکوسیستمی ، دسترسی ، اکوسیستم تالاب زریبار ، پلتفرم بین دولتی تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم