مفتاح الخزائن حاجی زین العطار شیرازی: شناسایی منابع، تبارشناسی دست نویس ها و ارتباط آن با اختیارات بدیعی

فهرست نگاران نسخ خطی و پژوهشگران معاصر عموما مفتاح الخزائن را روایت مقدماتی اختیارات بدیعی دانسته اند که علی بن حسین انصاری مشهور به حاجی زین العطار شیرازی در ۷۶۷ قمری نوشته و بعدها در ۷۷۰ قمری با حذف مقاله دوم و افزودن چهار باب به مقاله آخر، آن را به نام بدیع الجمال، همسر امیر مبارزالدین مظفری، اختیارات بدیعی نامیده و بدو تقدیم کرده است. گمان معاصرین بر مشابهت این دو اثر چندان است که حتی شماری از آنان، گویا با یکی انگاشتن این دو کتاب، اختیارات بدیعی را تنها اثر شناخته شده حاجی زین العطار شیرازی انگاشته اند؛ این پژوهشگران عموما به محتوای مفتاح الخزائن توجه نداشته یا دست کم بدان استناد نکرده اند؛ اما مراجعه به دست نویس های مفتاح الخزائن و تحلیل محتوایی این اثر نشان از نادرستی این گمان رایج دارد؛ زیرا تفاوت های این دو اثر بیش از آن است که بتوان از یکی به مناسبت دیگری چشم پوشید. این تفاوت ها نه تنها در کم و بیش شدن مقالات، که در محتوای بسیاری از مدخل ها نیز به چشم می آید و پیداست که نویسنده تغییراتی چشم گیر در اثر نخست اعمال کرده است؛ تا جایی که می توان گفت حتی رویکرد او در نگارش این دو اثر متفاوت بوده است.در این جستار، با مراجعه به سه دست نویس کهن مفتاح الخزائن و بیش از ۲۰ دست نویس اختیارات بدیعی، آمیختگی محتوای مفتاح الخزائن و اختیارات بدیعی در شمار چشمگیری از دست نویس های این دو به اثبات رسیده و مشخص شده است که فراهم آوردن ویراست انتقادی هر یک از این دو، بدون مراجعه به کهن ترین دست نویس های اثر دیگر ناممکن خواهد بود. به ویژه از آن روی که این آمیختگی حتی در دومین دست نویس کهن هر یک از این دو اثر نیز چشمگیر است. همچنین چندین دست نویس که در فهرست های نسخ خطی، به اشتباه دست نویسی از مفتاح انگاشته شده اند از دست نویس های دربردارنده متن مفتاح الخزائن جدا شده اند. در ادامه با مقایسه عنوان و محتوای مداخل این دست نویس ها و با تکیه بر اشکالات و افتادگی های هر دست نویس و به ویژه اشکالات مشترک میان آن ها، تبارنامه ای برای دست نویس های مفتاح الخزائن تنظیم شده است. همچنین با تحلیل آماری محتوای مداخل مفتاح الخزائن ، مشخص شده است که این اثر از ویژگی های یک اثر استاندارد داروشناسی دوره اسلامی برخوردار نیست؛ اما به لحاظ دربر داشتن نام های مختلف دارو به زبان ها و گویش های مختلف و حتی گونه ها و املاهای مختلف هر نام، از منظر زبانی جایگاهی ویژه دارد. در پایان از یک سو با بررسی همه ارجاعات حاجی زین العطار به منابع دیگر، مشخص شده است که وی از میان ۲۲ منبع یاد شده در مفتاح، فقط به منهاج البیان ابن جزله و الجامع ابن بیطار مستقیما مراجعه کرده و بهره گیری او از منابع دیگر، به احتمال بسیار، به واسطه همین دو اثر بوده است و از دیگر سو دو منبع ناگفته مفتاح یعنی ابدال الادویه رازی و الصیدنه ابوریحان بیرونی شناسایی شده است.

کلیدواژه ها:

مفتاح الخزائن ، اختیارات بدیعی ، علی بن حسین انصاری ، حاج زین العطار شیرازی ، منهاج البیان ، الجامع لمفردات ، ابدال الادویه رازی ، الصیدنه