مالیه و وضع مالی ایران در دوره صدارت حاج میرزا آقاسی

ورشکستگی مالی دولت ایران در پایان دوره سلطنت محمد شاه قاجار (۱۲۵۰-۱۲۶۴ ق) واقعیتی انکارناپذیر است. با وجود این، چرایی این موضوع همچنان مبهم باقی مانده است. غالب منابع عصر ناصری و همچنین پژوهش­های جدید، این وضعیت را ماحصل سیاست­ها و اقدامات مالی حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه دانسته­اند. این در حالی است که به نظر می­رسد عوامل ساختاری و اساسی دیگری در شکل گیری بحران مذکور دخیل بودند. در این زمینه می­توان در کنار مشکلات مالی میراث دوره­های قبل، از شورش و ناآرامی­های اوائل سلطنت محمدشاه، جنگ هرات، قحط سالی و وبا نام برد. پژوهش حاضر با تکیه بر اسناد دیوانی، ضمن بررسی اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران در دوره محمد شاه، عوامل اساسی موثر در ایجاد بحران مذکور را مورد واکاوی قرار داده است. بنا بر یافته­های این پژوهش، نه تنها سیاست­های مالی حاج میرزا آقاسی عامل این ورشکستگی نبود، بلکه اقدامات او دست کم در برهه­ای کوتاه به بهبود اوضاع مالی مملکت منجر شد. با این حال در پی تشدید ناآرامی­ها در سال­های پایانی حکمرانی محمد شاه و در نتیجه ناتوانی حکومت مرکزی در وصول مالیات و فساد دستگاه مالیه از یک سو، و خروج مسکوکات و افزایش تیول به سبب کمبود نقدینگی از سوی دیگر، کاهش درآمد خزانه و کسری در جمع و خرج را در پایان صدارت آقاسی به دنبال داشت.

کلیدواژه ها:

قاجاریه ، مالیه ، محمد شاه ، حاج میرزا آقاسی