تحلیل ساختار فضایی کلان شهر قم با تاکید بر شکل گیری هسته های فرعی

از میان الگوهای ساخت شهر، الگوی چندهسته ای در مورد شهرهای بزرگ بیشتر صادق است؛ چراکه تجربه نشان داده است شهرهای کوچک تر به ویژه شهرهای تاریخی، اغلب یک هسته شهری دارند که معمولا در مرکزیت هندسی و محدوده تاریخی شهر واقع شده است. این در حالی است که در اثر توسعه فیزیکی شهر های بزرگ به سمت پیرامون، مراکز فرعی شهری شکل می گیرند و به تدریج ساختار فضایی چندهسته ای شهر پدید می آید. مقاله حاضر باهدف شناخت تحولات ساختار فضایی کلان شهر قم ازنظر هسته ها و مراکز شهری، به ویژه در سه دهه اخیر نوشته شده است. ایده ی اولیه ی تحقیق این بوده است که: «ویژگی  ها و کارکردهای مذهبی خاص شهر قم مانع زوال فراگیر بخش مرکزی این شهر در مقایسه با سایر شهرهای و کلان شهرهای کشور شده است.» برای تجزیه وتحلیل داده ها از روش های کمی شامل تحلیل آماره G عمومی و موران محلی LISA، بیضی انحراف استاندارد و تابع تراکم کرنل در نرم افزار Arc Gis ۱۰.۳ استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که کلان شهر قم با برخورداری از ویژگی های مذهبی خاص و قرار داشتن در جایگاه دومین شهر مذهبی کشور پس از مشهد مقدس، همانند بسیاری از شهرهای بزرگ ایرانی – اسلامی رشد شتابان شهرنشینی و گسترش فیزیکی و پراکنده بافت شهری را از اوایل قرن حاضر، به ویژه طی سال های ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۵، تجربه کرده است. در جریان این تحولات، بخش مرکزی شهر قم بسیاری از کارکردهای خود را کماکان حفظ کرده و به رغم فرسودگی نسبی و موانع و محدودیت های فیزیکی موجود، در حال حاضر به عنوان مهم ترین هسته شهری در ساختار فضایی این کلان شهر مطرح است. در نتیجه، کلان شهر قم در اثر افزایش سریع جمعیت و وسعت (گسترش افقی) و نیز شکل گیری برخی محورها، گره ها و مراکز فرعی در مقیاس شهر، اگرچه در حال دگرگون شدن به سمت یک شهر چندهسته ای است؛ اما به دلیل ویژگی های خاص مذهبی و کارکردهای گسترده بخش مرکزی آن، در حال حاضر همچنان به عنوان یک «شهر تک هسته ای» با تسلط هسته تاریخی شهر، شناخته می شود.

کلیدواژه ها:

ساختار فضایی ، شهرهای چندهسته ای ، شهرهای تک هسته ای ، مراکز فرعی شهری ، کلان شهر قم