بررسی تاثیر دموکراسی بر رابطه رشد اقتصادی با نابرابری درآمدی در ایران

معرفی: کاهش نابرابری، تعدیل درآمدها و مسائل بازتوزیع هنگامی که همراه با رشد اقتصادی در نظر گرفته می­شود به بزرگترین هدف اقتصاد توسعه و دشوارترین وظیفه سیاست­گذاران تبدیل می­شود. زیرا حصول به نرخ رشدهای بالا علاوه بر اینکه دشواری­های خاص خود را دارد این نگرانی را نیز به همراه می­آورد که فراهم آوردن رشد شتابان ممکن است موجب بروز نابسامانی­هایی در توزیع درآمد شود. بنابراین تبیین رابطه علی بین رشد و توزیع درآمد و نحوه مشخص شدن ارتباط بین این دو متغیر و سپس اعمال سیاست­های بهینه رشد و توزیع اهمیت ویژه­ای دارد. مطالعات فراوانی در جوامع مختلف در این زمینه انجام شده است که عمدتا بر اساس فرضیه «رشد و توزیع درآمد» کوزنتس (۱۹۵۵) است. کوزنتس، در مطالعات خود یک رابطه سهمی شکل بین درآمد سرانه و نابرابری درآمد مشاهده و رابطه مزبور را به این صورت تبیین کرد: در مراحل توسعه اقتصادی، پایین­ترین و بالاترین مقادیر درآمد سرانه با نابرابری اندک و مقادیر میانی درآمد سرانه، با درجات بیشتری از نابرابری متناظر است. وی با استفاده از آمار و اطلاعات سه کشور انگلیس، آلمان و ایالات متحده آمریکا، به تخمین تجربی تاثیر رشد اقتصادی بر توزیع درآمد پرداخت و مشاهده کرد که نابرابری توزیع درآمد طی اولین مراحل رشد اقتصادی رو به افزایش می­گذارد و سپس، هم­تراز می شود و بالاخره طی مراحل نهایی رشد اقتصادی، کاهش می­یابد. اما نتایج حاصل از مطالعات تجربی نشان می­دهد که فرضیه کوزنتس همواره مورد تایید نبوده و نحوه ارتباط بین رشد اقتصادی و نابرابری درآمدی از قبل قابل پیش­بینی نیست و بسته به اینکه این موضوع برای کدام کشور (یا گروه کشورها) بررسی شود رابطه مثبت، منفی، بی­معنی و یا غیرخطی حاصل خواهد شد. به همین دلیل در میان برخی از اقتصاددانان به ویژه از اوایل دهه ۱۹۹۰ به بعد، نگرشی نوین به موضوع رشد اقتصادی و نابرابری درآمد در اقتصاد کلان ظهور کرده است. نگرش هایی که عمدتا معتقدند بر خلاف نظر کوزنتس که فقط عوامل اقتصادی را در تببین این رابطه مد نظر قرار می داد، نحوه ارتباط این دو عنصر درون­زاست و علاوه بر عوامل اقتصادی، تابعی از عوامل اجتماعی و سیاسی نیز هست در نتیجه از تحولات سیاسی و نهادی جوامع متاثر می­شود. از همین رو محققان به دنبال متغیرهایی هستند که درک جامع تری از الگوهای رشد و نابرابری درآمدی را به دست بدهد و در عین­حال بتواند رشد اقتصادی و توزیع درآمد را به صورت هم­زمان محقق نماید. در همین راستا، هدف این مقاله، بررسی تاثیر دموکراسی بر رابطه بین رشد اقتصادی با نابرابری درآمدی در ایران است. به صورت نظری این انتظار وجود دارد که برقراری فرهنگ دموکراتیک در جامعه علاوه بر فراهم آوردن شرایط مناسب برای انجام فعالیت­های مولد اقتصادی، سبب می­شود که نابرابر­های درآمدی و تضاد طبقاتی از طریق فرآیند مشارکت عمومی و نیز گسترش عدالت همه­جانبه در سایه دموکراسی کاسته شود. اما در واقع در این مورد هیچ ارتباط مشخص و صریحی وجود ندارد و تاثیر دموکراسی بر متغیرهای اقتصادی تا حدود زیادی بستگی به توزیع بالفعل قدرت دارد. نخبگان سیاسی می توانند در برخی شرایط خاص که دموکراسی قدرت قانونی آنها را تهدید کند، سرمایه گذاری بر قدرت واقعی را (از طریق کنترل بازیگران محلی، بسیج نیروهای نظامی غیردولتی، لابی های سیاسی و دیگر ابزارهای ناقض نظام حزبی) افزایش دهند تا کنترل فرآیندهای قانونی امکان پذیر شود. طبیعی است که در چنین فضایی، دموکراسی تاثیر چندانی روی بازتوزیع ثروت و کاهش نابرابری و رشد اقتصادی نخواهد داشت. در کنار این امر، ممکن است فرآیند دموکراسی از طریق نهادهایی چون قانون اساسی، احزاب سیاسی محافظه کار، قضات، تهدید واقعی کودتا و حتی فرار گسترده مالیاتی محدود شده و در نتیجه تاثیرات اقتصادی آن نیز کمرنگ شود. بنابراین رابطه دقیقی بین دموکراسی و متغیرهای رشد و نابرابری وجود ندارد اما این به این معنی نیست که اساسا هر نوع رابطه ای منتفی است بلکه این امر، به احتمال بسیار ناشی از روابط پیچیده و متفاوت دموکراسی و متغیر­های اقتصادی است که توجه و دقت نظر بیشتری را در انجام این مقاله می­طلبد. تبیین نظری ارتباط متقابل بین رشد اقتصادی و توزیع درآمد می­تواند پاسخ­گوی یکی از پرسش­های اساسی و بنیادین برنامه­ریزان اقتصادی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه باشد. زیرا کشورهای مزبور، همواره از سطح پایین درآمد سرانه و نیز گستردگی شکاف­های درآمدی در رنج بوده­اند. شاید بتوان گفت، ریشه­کن کردن فقر و تعدیل نابرابری درآمد، وقتی همراه با رشد اقتصادی و اصلاحات نهادی و سیاسی در نظر گرفته شود، به بزرگ­ترین هدف و دشوارترین وظیفه سیاست­گذاران اقتصادی در کشورهای در حال توسعه تبدیل می­شود. در مورد کشوری مانند ایران نیز طبعا چگونگی فرآیند توسعه می­تواند در نوع ارتباط بین رشد و توزیع درآمد موثر باشد. به همین دلیل در این مقاله، تاثیر دموکراسی به عنوان یک متغیر سیاسی بر نحوه این ارتباط بررسی می­شود تا تاثیر گسترش نهادهای دموکراتیک بر مشکلات مربوط به ناهماهنگی رشد اقتصادی با نابرابری درآمدی به طور همزمان و نه با کنار گذاشتن یکی به نفع دیگری روشن شود.       متدولوژی: این تحقیق از نوع علی است و داده­ها به صورت کتابخانه ای (عموم اطلاعات و داده های مورد نیاز از سایت بانک جهانی، آمارهای سری زمانی منتشر شده توسط مرکز آمار ایران، بانک مرکزی و گزارش­های مربوط به پروژه پولیتی) استخراج شده­اند. جامعه مورد مطالعه در این تحقیق، کشور ایران در سال های ۱۳۹۷-۱۳۵۰ است. با توجه به ماهیت داده­ها، برای برآورد مدل از روش خودتوضیح با وقفه­های گسترده (ARDL) استفاده شده است. به­این منظور، بسته­های نرم­افزاریExcel, Microfit ۴.۱ Eviews۹ مورد استفاده قرار گرفته­اند. سامان تحقیق به­گونه­ای است که پس از بیان مقدمه، ادبیات موضوع به طور خلاصه بررسی و مدل و متغیرهای تحقیق مشخص شده­اند. سپس برآورد مدل و آزمون­های اقتصاد سنجی لازم برای بررسی صحت و ثبات ضرایب و نتایج انجام شده و در انتها نیز به جمع بندی نتیجه­گیری و ارائه چند پیشنهاد پرداخته­ایم. یافته ها: براساس نتایج برآورد مدل تحقیق (اقتصاد سیاسی منحنی کوزنتس) هرچند فرضیه کوزنتس ( رابطه u شکل نابرابری درآمدی و رشد اقتصادی) در ایران رد نمی­شود اما در نظر گرفتن تاثیر نهاد سیاسی دموکراسی موجب شده است که تاثیر منفی رشد بر نابرابری کم­تر شود، هم­چنین ورود متغیر دموکراسی به مدل،نشان­دهنده اثر معکوس و معنادار رشد همراه با دموکراسی بر نابرابری درآمدی است به این معنی که نابرابری حالت خود مخرب دارد و تغییرات رژیم سیاسی (گسترش مردم­سالاری) منتج به نظام توزیع مجدد می­شود. در واقع براساس مبانی نظری این مدل، فرضیه کوزنتس شکل می­گیرد اما افزایش نابرابری در جامعه موجب می­شود که توده مردم عادی که از وضع موجود ناراضی هستند اقدام به شکل­دهی سازمان­ها و نهاد­هایی در جهت احقاق حقوق خود کنند بنابراین سیاستمداران که احساس خطر می­کنند ناچارند که برنامه­های اصلاحی و سیاست­های بازتوزیع را در دستور کار خود قرار دهند تا­ بدین ترتیب خطر کودتا و انقلاب را از خود دور نگه دارند. در نتیجه می­توان گفت که اصلاحات سیاسی و اقدامات مردم­سالارانه موجبات کاهش نابرابری را در کنار افزایش رشد اقتصادی فراهم می­کند. نتیجه: فرضیه کوزنتس در بازه زمانی تحقیق، با درصد اطمینان بالایی پذیرفته­شده­ است. رشد اقتصادی تاثیری فزاینده و مجذور رشد اقتصادی تاثیری کاهنده بر نابرابری درآمدی دارد و شدت این تاثیرات در بلند مدت بیشتر است. این مطلب موید این است که تحمل درصدی از نابرابری در جامعه جهت دستیابی به سطح مشخصی از رشد به منظور توسعه اقتصادی، اجتناب­ناپذیر است که با افزایش سطح توسعه­یافتگی، اثر رشد بر نابرابری معکوس شده و امکان رشد همراه با توزیع مناسب درآمد فراهم خواهد شد. تورم دارای اثر مستقیم و معنادار بر نابرابری درآمدی است به این معنی که افزایش تورم شکاف درآمدی جامعه را وسیع­تر می­کند. این نتیجه با مطالعات ابونوری (۱۳۸۵) و گرجی (۱۳۸۷) هم-خوانی دارد. نسبت درآمدهای نفتی به تولید تاثیر مستقیم بر نابرابری درآمدی داشته­است. بنابراین افزایش درآمدهای نفتی به شدت نابرابری­ها را دامن زده است. این نتیجه با فرضیه دولت رانتیر در اقتصاد ایران هم­خوانی دارد به­طوری­که گروه­های ذی نفع با نفوذ در فرآیند بودجه­ریزی و تخصیص منابع مالی تلاش می­کنند سهم هرچه بیشتری از رانت­های نفتی را به خود اختصاص دهند. لذا به نظر می­رسد افزایش درآمدهای نفتی از طریق افزایش دسترسی به منابع ارزی خارجی و واردات بیشتر کالاهای مصرفی، زمینه را برای فعالیت­های غیرمولد و افزایش شکاف­های درآمدی فراهم می­کند.  ورود شاخص دموکراسی به مدل سبب شده است که اثرات منفی رشد اقتصادی بر نابرابری تا حدود قابل قبولی کاسته شود (هر چند که فرضیه کوزنتس هم­چنان برقرار است.) براین اساس به­نظر می­رسد که از طریق ایجاد و ثبات شرایط دموکراتیک، دست­یابی همزمان به دو­ مولفه رشد اقتصادی و کاهش نابرابری ممکن می­شود اما در تحلیل تجربی این نتایج لازم است این مطلب را در نظر بگیریم که ممکن است ویژگی نهاد بودن دموکراسی مانع از تاثیر فوری در این زمینه شود. ضریب کمتر این متغیر در کوتاه مدت نسبت به بلند مدت نیز موید این مطلب است. لازم به ذکر است که به منظور اطمینان از صحت نتایج برآوردهای مدل اقتصاد سنجی آزمون­های برقراری فروض کلاسیک و برای بررسی ثبات مدل، آزمون­های پسماند تجمعی و مجذور پسماند تجمعی، برای مدل تصریح شده انجام شد که نتایج آن­ حاکی از برقراری فروض کلاسیک و نیز ثبات مدل­هاست. با توجه به تاثیر فزاینده رشد بر نابرابری در مراحل اولیه، این احتمال وجود دارد که پی­گیری سیاست­های رشد مدارانه، صرف نظر از عواقب توزیعی آن به بدتر شدن وضعیت توزیع درآمد در ایران بیانجامد. بنابراین برای دست­یابی به هر دو هدف مهم توسعه­ای یعنی رشد اقتصادی و توزیع درآمد، لازم است که راهبردهای رشد توام با سیاست­های بازتوزیعی در نظر گرفته شود. هم­چنین نظر به اثرگذاری مثبت دموکراسی در بهبود توزیع درآمد و نقش آن در کاهش اثرات منفی رشد بر نابرابری لازم است که صاحب­نظران در برنامه­ریزی برای توسعه فقط سیاست­های اقتصادی را ملاک عمل قرار نداده و در کنار این نوع سیاست­ها سعی کنند به سیاست­هایی همچون افزایش آزادی­های سیاسی و فردی، حاکمیت قانون وایجاد، تقویت وگسترش زیرساخت­های قانونی و نهادهای دموکراتیک بپردازند تا از طریق این سیاست­ها با فراهم آوردن شرایط بهتر در افزایش وگسترش دموکراسی، راه را برای افزایش رشد و توسعه اقتصادی در کنار بهبود توزیع درآمد هموار ساخته و موجبات توسعه همه جانبه جامعه را فراهم سازند.

کلیدواژه ها:

اقتصاد سیاسی ، فرضیه کوزنتس ، رشد اقتصادی ، نابرابری درآمدی ، دموکراسی