وضعیت قنات های گناباد در دوران صفویه تا قاجاریه با تکیه بر اسناد آستان قدس رضوی

از دلایل شهرت تاریخی منطقه گناباد، پیشینه طولانی این دیار در زمینه احداث قنات ها و اهتمام در نگهداری و بهره­برداری از آن ها به منظور دایر نگه داشتن کشاورزی و باغداری در این سرزمین کویری است. پژوهش حاضر، با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر مندرجات اسناد موجود در آرشیو آستان قدس رضوی، به بررسی اقدامات به عمل آمده برای حفظ ثمردهی شماری از قنات­های موقوفه گناباد در دوران صفویه تا قاجاریه می پردازد. مقاله، این پرسش ها را موردتوجه قرار داده که متولیان آستان قدس رضوی در مقطع زمانی مذکور چقدر به امر لایروبی به­عنوان اقدام مهم برای حفظ و نگهداری قنات های موقوفه گناباد، توجه داشته اند؟ و انجام بهینه عملیات لایروبی، مستلزم تمهید چه موارد و به­کارگیری چه عواملی بوده است؟ دستاوردهای این پژوهش، گویای آن است که با وجود فراز و نشیب های قرون گذشته، آستان قدس رضوی به عنوان متولی تعدادی از قنات­های گناباد، برای حفظ کشاورزی منطقه و برقراری بستر اصلی تامین معیشت مردم، رویه جاافتاده لایروبی قنات ها را موردتوجه نسبی قرار داد. همچنین، با پذیرش عملیات لایروبی قنات ها به عنوان یک کار تخصصی، افزون بر تامین سرمایه مالی و مدنظر داشتن زمان کافی، از به کارگیری نیروی انسانی متناسب و مهیا ساختن ابزارها و وسایل مرتبط غفلت نمی شد. بااین همه، عواملی همچون اوضاع سیاسی منطقه در آن ایام، چگونگی اجرای ساختار کاری مرسوم برای انجام لایروبی قنات ها با محوریت چاه­خویان مجرب، میزان اهتمام در تامین هزینه های لازم جهت دستمزدها و تهیه مصالح مختلف و نحوه تدارک کمی و کیفی ابزارها و امکانات موردنیاز لایروبی، در میزان توجه به لایروبی و چگونگی پیشبرد آن و نیز نتایج آن ها موثر بود.

کلیدواژه ها:

گناباد ، لایروبی قنات ، اسناد آستان قدس رضوی ، صفویه ، افشاریه ، قاجاریه