تاریخ اندیشه یا عمل سیاسی

یکی از نکته هایی که در بررسی تاریخ اندیشه فقها درباره حکومت و ولایت سیاسی فقیه باید مورد توجه قرار گیرد، تمایز بین اندیشه فقهی فقها درباره سیاست و حکومت و موضعگیریهای عملی آنان است. گاهی برخی از نویسندگان مرتکب یک سوء تفاهم کوچک یعنی خلط دو مطلب شده اند و موضع گیریهای عملی فقها در برابر حکام را استنباط فقهی آنان تلقی کردهاند. علت این امر آن است که موضعگیری های عملی فقها یک مبنای فکری دارد که باید آن را راهکارهای اجرایی و نظریات موقت نامید. هر چند که این نوع اندیشه مبنای فقهی دارد، اما درباره نوع حکومت و دولت مشروع از نظر آنان نیست، بلکه درباره نوع رفتار مشروع در برابر حکام جائر است که بر اساس تقیه، مماشات با ظالم، محدود کردن ظالم، امر به معروف و نهی از منکر و نهایتا انقلاب علیه ظالم و اقدام به تشکیل حکومت انجام می شد. بر اساس همین سوء تفاهم، ادعاهای بزرگی شده است مبنی بر این که فقهای شیعه چهار عصر را پشت سرگذاشته اند: یکم، عصر عزلت، یعنی ده قرن اولیه تاریخ ایران پس از اسلام که عصر فقه خصوصی یا سلطنت غصبی قلمداد شده است؛ دوم، عصر سلطنت اسلامی از صفویه تا مشروطیت؛ سوم، عصر مشروطیت تا انقلاب اسلامی؛ چهارم، عصر جمهوری اسلامی، که در هر یک از این اعصار یک «نظریه دولت در فقه شیعه» حاکم بوده است.