آشفتگی مبحث تمثیل در کتاب های آموزشی بلاغت دانشگاهی و بررسی علل و عوامل آن

تمثیل یکی از نخستین و مهم­ترین صنایع ادبی است که در بلاغت و نقد قدیم و جدید به آن توجه شده است. در کتاب­ های بلاغی قدیم باید آن را ذیل مبحث تشبیه مرکب و استعاره تمثیلیه جستجوکرد؛ درحالی که در کتب بلاغی و نقد نوین ذیل تخیل و تصویر از آن سخن رفته است. نگاهی به مبحث تمثیل در کتاب­ های آموزشی بلاغت دانشگاهی که چند نسل از دانش­ آموختگان ادبیات در کشور ما بلاغت را از طریق آن ها آموخته ­اند، نشان می­ دهد که این مبحث در این کتاب­ ها مملو از تشتت و آشفتگی و تناقض­ گویی است. در این گفتار، برای بررسی این موضوع و یافتن علل و عوامل آن، مقدمتا سیر تطور این مبحث بلاغی را در متون بلاغی سنتی بررسی و سپس بر مبنای نتایج حاصل از آن، مطالب کتاب ­های بلاغت معاصر را نقد کرده ­ایم.نتایج به دست آمده نشان می دهد که علت اصلی تشتت و تناقض و نادرستی مطالب کتاب­ های بلاغی معاصر عدم اطلاع مولفان آنها از متون کلاسیک بلاغت اسلامی و یا درک و برداشت سطحی و نادرست آن ها از این متون است. مقداری از این تشتت و نادرستی و نابسامانی نیز ناشی از مشکلات و معضلات و اختلاف نظرهایی است که در خود متون کلاسیک وجود دارد؛ از آن جمله یکی اختلاف نظر عبدالقاهر و سکاکی و خطیب قزوینی درباره این موضوع است که وجه شبه در تشبیه تمثیل عقلی و اعتباری است یا حسی و حقیقی. دیگر، غموض و تعقید و ابهام تعریفی است که خطیب قزوینی برای مجاز مرکب آورده است که بخصوص بسیاری از مولفان معاصر به واسطه آن، به نتایج نادرستی رسیده­ اند. روش تحقیق ما در این مقاله، تحلیلی - توصیفی است.

کلیدواژه ها:

تمثیل ، تشبیه تمثیل ، استعاره تمثیلیه ، مثل ، تمثیل داستانی ، مجاز مرکب ، استعاره مرکب