تحلیل منطقه ای بار رسوب و تهیه نقشه فرسایش آبی خاک، مطالعه موردی: منطقه البرز میانی

آگاهی از میزان فرسایش و تغییرات مکانی آن راه گشای مدیران و برنامه ریزان در امر مهم حفاظت آب و خاک در حوزه های آبخیز است. در پژوهش حاضر با هدف ارائه نقشه فرسایش آبی خاک از داده های دبی آب و رسوب ۴۰ ایستگاه آب سنجی در منطقه البرز میانی و در دوره آماری بین سال های آبی ۱۳۶۱-۱۳۶۰ تا ۱۴۰۰-۱۳۹۹ استفاده شد. در ابتدا مهم ترین عوامل موثر بر فرسایش و رسوب دهی در زیرحوضه های مورد مطالعه شامل ۳۰ ویژگی هیدرولوژیکی، فیزیوگرافیکی، ژئومورفولوژیکی، زمین-شناسی و خاک، اقلیمی، کاربری اراضی و پوشش گیاهی به عنوان متغیرهای مستقل و دو ویژگی رسوب دهی کل و رسوب دهی ویژه به عنوان متغیرهای وابسته مشخص شد. با استفاده از روش های تجزیه و تحلیل عاملی و تحلیل مولفه های اصلی، مهمترین خصوصیات حوضه ها موثر در رسوب دهی مشخص شد. در مرحله بعد حوضه های منطقه مطالعاتی براساس ویژگی های منتخب و انجام تحلیل خوشه ای به شش گروه همگن تقسیم و با استفاده از رگرسیون چندمتغیره به روش گام به گام اقدام به مدل سازی بین رسوب دهی ویژه و خصوصیات حوضه ها شد. با توجه به مدل های رگرسیونی انتخابی مشخص می شود که مقدار رسوب دهی ویژه در منطقه البرز میانی به پنج عامل مساحت اراضی کشاورزی (دیم، آبی و باغات)، مساحت زیرحوضه ها، مجموع مساحت سازندهای حساس به فرسایش و کواترنر، دبی متوسط سالیانه و ضریب فرم حوضه بستگی دارد که این پنج عامل ۹۲ درصد تغییرات تولید رسوب زیرحوضه های انتخابی را کنترل می کنند. سپس با در نظر گرفتن ضریب انتقال رسوب زیرحوضه ها میزان فرسایش خاک تعیین و نقشه فرسایش خاک برای منطقه البرز میانی ترسیم شد. نتایج نشان داد که میانگین رسوب دهی و میزان متوسط وزنی فرسایش خاک در منطقه مطالعاتی به ترتیب ۸۴/۳ و ۵۶/۱۳ تن در هکتار در سال بوده و عوامل موثر بر فرسایش و رسوب منطقه البرز میانی را می توان به سه گروه تغییر کاربری اراضی به واسطه فعالیت های انسانی، زمین شناسی و فیزیوگرافی تقسیم بندی کرد.

کلیدواژه ها:

soil conservation ، Sediment yield ، multivariate regression ، modeling ، Soil erosion