قبض و بسط گفتمانی اندیشه «رواداری دینی» در تصوف اسلامی (تا سده هشتم)

نوسانات گفتمانی اندیشه «رواداری دینی» در دوره­های مختلف تصوف تاثیر مستقیم و غیرمستقیم شرایط اجتماعی و سیاسی این دوره­ها را بر قبض و بسط این رویکرد در آثار صوفیه نشان می­دهد. این مقاله در چهارچوب نظریه فوکو و با لحاظ ارتباط دوسویه میان استراتژی­های قدرت و ایدئولوژی­های حاکم بر جامعه، اندیشه رواداری دینی را نزد صوفیان مسلمان دارای سرشتی گفتمانی و مرتبط با اراده سیاسی حاکمان فرض کرده و آن را در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی دوره­های تاریخی بررسی کرده است. مطالعات­ نشان می دهد که گفتمان رواداری دینی در آثار صوفیه تا پایان قرن ششم علی رغم گسترشی که در عصر آل­بویه و سلجوقی داشته، همواره به دلیل ماهیت دینی حکومت­ها (کنترل نهاد سیاست توسط نهاد دین) و هژمونی پایدار گفتمان فقه، کمابیش با چالش­­های عقیدتی روبه رو ­بوده است. اما در قرن هفتم روی کار آمدن حاکمان سکولار مغول و سیاست تساهل دینی آنها از یک سو، و حذف متشرعه از عرصه قدرت سیاسی از سوی دیگر، زمینه گسترش گفتمان رواداری دینی را به نحو مطلوبی برای صوفیه فراهم ساخته است. هدف این مقاله بررسی گفتمان­ «رواداری دینی» در تصوف اسلامی با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی دوره­های تاریخی تا سده هشتم است که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

کلیدواژه ها:

رواداری دینی ، گفتمان تصوف ، گفتمان فقه ، میشل فوکو