چرخش گفتمانی تمثیل پردازی «دوزخ» در زبان عارفان

صوفیه از نخستین روزهای تکوین تصوف از تمثیل برای انتقال معانی، آموزه ها و دریافت های عرفانی خود به دیگرانبهره بردند و در هر تمثیل با پیوند دادن نشانه های خاص و پدیدآوردن شبکه ای از روابط، نظام معنایی ویژه خود را خلقکرده اند. اما در آثار ایشان در باب هر یک از مفاهیم عرفانی، تمثیل های گوناگونی دیده می شود که هر کدام مفصل بندیخاصی ارائه کرده است. پژوهش حاضر با تکیه بر مبانی نظری و روش شناختی نظریه گفتمان لاکلائو و موف به بررسیپرخش گفتمانی تمثیل پردازی «دوزخ» در آثار منظوم و منثور عرفانی از قرن سوم تا هفتم می پردازد . از رهگذر بررسی ساختار و معنای تمثیلاتی که مولفان صوفیه برای تصویرسازی و تبیین مفهوم جهنم پرداخته اند، به سه گفتمان اصلی در این باب دست می یابیم: الف) گفتمان «تنبیه و تادیب»: در نظام آخرت شناسی اهل شریعت، جهنم، مطابق با آیات قرآن جایگاه «عذاب» است که بدکاران و کافران در آنجا به کیفر اعمال خود می رسند. در برخی تمثیل پردازی های صوفیه هم سو با این گفتمان، دال مرکزی «تنبیه» یا «تعذیب» گناهکار است؛ ب)گفتمان «تطهیر و تکامل»: در آموزه های آخرت شناسانه این گفتمان، جهنم مکانی برای پاک شدن، پختن و آماده شدن گناهکار جهت دیدار حق بازنمایی می شود.دال مرکزی در این گفتمان «تطهیر و تکامل» است؛ ج) گفتمان «عشق و عناب»: مطابق این گفتمان اساسا جهنم و آتش و عذاب آن در مومن اثری ندارد و او را نمی سوزاند. در این گفتمان عذاب با دال هایی چون «عشق»، «انس»، «فراغ»، «غیبت» مفصل بندی می شود.

کلیدواژه ها:

دوزخ ، تحلیل گفتمان ، تمثیل پردازی ، زبان عارفان