خودمراقبتی از دیدگاه اسلام

خودمراقبتی شامل اعمالی اکتسابی، آگاهانه و هدف دار است که فرد برای سلامت خود، فرزندان و خانواده اش انجام می دهد تا در اثر آن از سلامت جسمی، روانی و اجتماعی خود و اطرافیانش حفاظت کند و نیازهای جسمی، روانی و اجتماعی خود و آنان را برآورده سازد؛ همچنین، از بیماری ها یا حوادث پیشگیری، بیماری های مزمن خود و خانواده را مدیریت؛ و از سلامت خود و خانواده اش بعد از ابتلا به بیماری حاد یا ترخیص از بیمارستان، حفاظت کند (۱). فرهنگ مراقبت از خود و رعایت اصول بهداشت فردی در اعتقادات مذهبی ما ریشه دارد و بر این اساس پیمودن راه کمال جز در سایه سلامت جسم و جان میسر نیست (۲). امیرالمومنین حضرت علی (ع) می فرمایند: «لذت زندگی با سلامت و عافیت به دست می آید» (۳) و پیامبر اکرم (ص) از امنیت و سلامت به دو نعمت ناشناخته تعبیر فرموده اند (۴). اهمیت سلامتی در اسلام تا بدان حد است که گاه انجام برخی رفتارها و یا حتی عبادات مهم به سبب حفظ سلامتی، تاکید می شود. از رسول خدا (ص) روایت است که فرموده اند: «صوموا تصحوا»؛ «روزه بدارید تا تندرست باشید» (۵).خودمراقبتی رفتاری داوطلبانه است که بر اساس خواست و اراده افراد صورت می پذیرد و طی آن فرد با کسب دانش و مهارت کافی قادر خواهد بود با اتکای به خود از سلامتش مراقبت کند. اراده مراقبت از خود که موتور محرک رفتارهای خودمراقبتی محسوب می شود، مستلزم پیدایش انگیزه های لازم در افراد است. بر این اساس، اراده خودمراقبتی به عنوان موتور محرک رفتارهای خودمراقبتی، مستلزم پیدایش انگیزه های لازم در افراد است. زیرا انگیزه ها، چراهای رفتار هستند و موجب آغاز و ادامه فعالیت می شوند؛ انگیزه ها جهت کلی رفتار فرد را معین می سازند و گاهی آنها را به عنوان نیازها، تمایلات، یا محرک های درونی فرد تعریف می کنند. انسان ها نه تنها از لحاظ توان انجام کار بلکه از نظر میل یا اراده انجام کار یا انگیزش نیز با یکدیگر تفاوت دارند و انگیزش افراد به نیروی انگیزاننده آنان بستگی دارد (۶). به هر ترتیب، خودمراقبتی ارتباطی مستقیم با انگیزه افراد دارد. انگیزه موجب برانگیختن اراده و ایجاد علاقه و اشتیاق و احساس مسئولیت برای خودمراقبتی در افراد می شود. به طور قطع باورهای مذهبی و پایبندی به اعتقادات و دستورالعمل های دینی، انگیزه متعالی و بسیار اثربخشی برای ایجاد و تقویت رفتار خودمراقبتی در افراد به ویژه در جامعه اسلامی ما است (۷). با بررسی آیات و روایات اسلامی در حوزه سلامت درمی یابیم که دین مقدس اسلام برای تقویت رفتار خودمراقبتی در افراد، طیف گسترده ای از انگیزش را منطبق با نیازها و اقتضائات حقیقی مخاطبان خود ارائه می دهد. در مطالعه ای با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، انگیزه های تقویت کننده رفتارهای خودمراقبتی در قالب چهار دسته کلی دسته بندی و استخراج شده است: ۱) انگیزه های معنوی (شامل: جلب رضایت پروردگار و توانایی برای انجام عبادات)، ۲) انگیزه های مادی جسمی (شامل: حفظ جان و ادامه حیات، حفظ تندرستی و سلامتی فرزندان و پاکیزگی نسل)، ۳) انگیزه های کسب خوشی (شامل رفاه و آسایش در زندگی، افزایش روزی و برکت در زندگی، افزایش قوای بدن، افزایش طول عمر، درک لذت زندگی، زیبایی و کسب محبوبیت)، ۴) انگیزه های اجتناب از ناخوشی (شامل دفع بلا و بیماری ها، رهایی از عذاب و درد بیماری، رهایی از غم و اندوه و کاهش هزینه های زندگی) (۷).در آیات متعددی از قرآن کریم به مسائل پزشکی و بهداشتی اشاره شده است. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، سالانه ۴۱ میلیون انسان بر اثر بیماری های غیرواگیر جان خود را از دست می دهند که این میزان ۷۱ درصد از مرگ و میر جهان را شامل می شود و برای بسیاری از این بیماری ها عامل های خطر ازجمله رژیم غذایی نامناسب، نداشتن فعالیت فیزیکی، استعمال دخانیات و الکل و در کل سبک زندگی ناسالم مطرح می باشد (۸).توجه خاصی به سبک زندگی سالم در دین اسلام و تعالیم قرآنی مشاهده می گردد؛ ازجمله شیوه صحیح زندگی و خودمراقبتی، تغذیه مناسب، توصیه به خوردن غذاهای پاک و طیب و پرهیز از خبائث، پرهیز از لهو و لعب، ورزش و کار، خواب در زمان مناسب و به هنگام، ازدواج و پوشش. با توجه به تغییر گذار بیماری ها از بیماری های واگیر به غیرواگیر و حرکت از درمان قطعی بیماری به مراقبت مادام العمر، نقش مراقبت از سلامت خود و خانواده اهمیت بیشتری می یابد؛ تا جایی که گفته می شود ۸۵-۶۵ درصد از تمام مراقبت ها از نوع خودمراقبتی است و این برآوردها با دستورهای دینی که سال ها قبل برای سبک زندگی اسلامی بیان شده است، کاملا همخوانی دارد (۹).با توجه به تعدد آیات مرتبط با سلامت در قرآن کریم و دستورهای دینی و آموزه های مذهبی، برنامه ریزان و دست اندرکاران نظام سلامت می توانند با بهره گیری از این منابع غنی انگیزه های لازم را برای تغییر رفتار مردم و حرکت به سوی خودمراقبتی فراهم آورند و موجب ارتقای سلامت جامعه گردند.

کلیدواژه ها:

اسلام ، خودمراقبتی ، سلامت