نگاهی انتقادی به علل و اسباب لغزش های کاتبان در نسخه نویسی(با تاکید بر ضبط های نسخ دیوان خاقانی)

کاتبان نسخ در ادوار مختلف تاریخی به علل و اسبابی متفاوت، خطاها و لغزش هایی در کتابت متون داشته اند و دخل و تصرف هایی در متن، روا داشته اند. این لغزش ها و دخل و تصرف ها در پاره ای موارد نتیجه دانش کم کاتبان و اطلاعات ضعیف ادبی و زبانی آنان و در پاره ای موارد نتیجه بی دقتی و بی حوصلگی و در مواردی نیز ناشی از دخالت ها و تصرف های عامدانه در متن بوده است. بر این اساس همواره در نسخ خطی، لغزش ها و خطاهایی که ناشی از موارد فوق الذکر بوده، دیده شده است. دیوان خاقانی و نسخ دیوان خاقانی نیز مستثنی از این قاعده نیست؛ دیرآشنایی خاقانی و دشوارگویی او مزید بر علت شده و خطاها و لغزش ها را در نسخ دیوان او دوچندان کرده است. منشا ضبط های نادرست و لغزش های کاتبان نسخ خاقانی، در پاره ای موارد عدم آشنایی با زبان شعری خاقانی و زبان عصر او بوده است و این عدم آشنایی سبب«جایگزینی واژگان آشنا به جای واژگان ناآشنا» و «تبدیل شکل قدیمی واژه به شکل معاصر» شده است. در کنار این اشارات به علوم زمان همچون طب، نجوم و اشارات تاریخی، فرهنگ عامه، انعکاس باورهای عامیانه و ... نیز بر دشواری شعر او افزوده و کار را بر کاتبان دیوان او سخت کرده است و لغزش هایی از این رهگذر نیز در کتابت دیوان او دیده می شود. نتیجه بررسی نشان از آن دارد که کاتبان نسخ متاخر؛«نسخه های تهران و پاریس» خطاها و لغزش ها و دخل و تصرف های بیشتری در مقایسه با دیگر نسخه ها از جمله نسخه لندن و نسخه صادق انصاری داشته اند.

کلیدواژه ها:

دیوان خاقانی ، نسخه شناسی ، کاتبان ، لغزش ، خطا