اولویت بندی عوامل علت-معلولی موثر بر رخداد سیل و تحلیل پاسخ های مدیریتی در حوزه آبخیز خرم آباد

مقدمه و هدف: از آنجایی که سیلاب یکی از بلایای عظیم طبیعی شناخته شده برای بشر می باشد و تلفات سیلاب سالانه دارایی های اساسی خانوارها، اجتماعات محلی و ساکنین روستاها و شهرها را با نابود کردن محصولات کشاورزی، مساکن، زیرساخت ها، ساختمان و ماشین آلات کاهش می دهد، مدیریت سیلاب امری حیاتی می نماید. بر همین اساس یکی از راه کارهای اساسی برای کنترل و کاهش سیل در این استان، شناسایی مسائل و مشکلات آبخیزهای سیل خیز بالادست و ارائه پاسخ مدیریتی مناسب برای حل آن ها می باشد. بنابراین پژوهش حاضر دارای اهداف: (الف) شناسایی و تحلیل علت و معلولی عوامل موثر در  افزایش پتانسیل سیل خیزی و اثرات مربوطه در حوزه آبخیز خرم آباد، (ب) ارائه پاسخ های مدیریتی مناسب و همچنین (ج) بررسی روند تغییرات هر یک از مولفه های ۱DPSIR در دوره های آماری در این حوضه است مواد و روش ها: حوزه آبخیز خرم آباد یکی از بزرگترین زیرحوضه های رودخانه کشکان می باشد. شهرستان خرم آباد و چندین روستا در این حوضه قرار دارند. حوضه مورد مطالعه حدود ۱۶۰۹ کیلومترمربع است. در این پژوهش مسائل و مشکلات حوضه مبتنی بر مطالعات گذشته، پرسش از کارشناسان و نیز مراجعه به منطقه تعیین و بر همین اساس راهبردهای احتمالی نیز مشخص شد. مدل مفهومی شامل مولفه های نیرومحرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ ترسیم شد. بر اساس نظرات کارشناسی نمودار مفهومی علت -معلولی سیل در منطقه طراحی شده و برای هر کدام از مولفه های مدل شاخص های مناسبی تعریف و کمی سازی شدند. به منظور اولویت­بندی مشکلات و هم چنین تعیین مهم ترین راهبردهای مدیریتی جهت مدیریت سیل در آبخیز خرم آباد ، از دیدگاه خبرگان استفاده شد. بدین منظور از پرسش نامه با طیف لیکرت به عنوان ابزار اندازه گیری و از آزمون فریدمن برای رتبه بندی استفاده شد. هم چنین روند تغییرات هر یک از مولفه های DPSIR جهت ارزیابی مساله در دوره های زمانی بررسی شد. یافته ها: نتایج نشان داد که سطح جنگل ها و مراتع در منطقه مطالعاتی از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۹ نزدیک به ۵ درصد کاهش داشته است. در عین حال سطح اراضی کشاورزی رشد عمده ای در حدود ۴ درصد داشته است که می توان مشاهده نمود، عمده سطح اراضی جنگلی و مرتعی به زمین های کشاورزی تبدیل شده است و از پوشش طبیعی منطقه به شکل محسوسی کاسته شده است. یک درصد باقی مانده نیز صرف گسترش شهرها و روستاها شده، به شکلی که سطح این اراضی از ۳/۳ در سال ۲۰۰۳ به ۴/۲ در سال ۲۰۱۹ افزایش داشته است.  بر اساس نتایج به دست آمده نیروی محرک تغییراقلیمی (با میانگین رتبه ۲/۹۳)، فشار جمعیتی (با میانگین رتبه ۲/۷۸)، و دامداری های سنتی (با میانگین رتبه ۲/۴۵) که خود منجر به کاهش پوشش گیاهی و تغییرکاربری منطقه شده، مهم ترین اثر را بر وقوع سیل دارند. ترکیب این عوامل سبب شده تا تولید رواناب و درنتیجه دبی سیل در منطقه به شدت افزایش یابد و خسارات جانی و مالی هرساله بیش تر شود. برای مقابله با این پدیده سیاست هایی توسط کارشناسان پیشنهاد شد که در حال اجرا بوده و یا می توان آن ها را اجرا کرد. نتایج کلی این تحقیق نشان می دهند که روند سیل خیزی در حوضه رو به افزایش بوده، فشار ناشی از نیرو های محرکه به خصوص تعداد دام مازاد حوضه (با میانگین تبه ۳/۱۵) در حال تشدید است، توان مدیران در کاهش قدرت نیروهای محرکه بسیار محدود و سیاست های معرفی شده پاسخگوی نیاز نمی باشند. اقدامات حفاظتی مدیریتی منابع طبیعی (با میانگین رتبه ۴/۹۵) و حمایت های مالی دولت برای جبران خسارات سیل (با میانگین رتبه۴/۷۳) رتبه های اول و دوم پاسخ های مدیریتی را به خود اختصاص داده اند. نتیجه­ گیری: شاخص های در نظر گرفته شده برای مولفه فشار شامل توسعه جاده ها، خشکسالی ناشی از تغییر اقلیم، وجود دام مازاد و مدیریت نامناسب اراضی می باشند. سطح جاده های منطقه در گذر زمان افزایش نشان می دهد. توسعه راه ها یکی از سیاست های کلی هر کشور است تا بتوان به مناطق دورافتاده و بدون امکانات دسترسی داشته و منجر به توسعه آن مناطق گردد.  کارشناسان مشاور در این تحقیق سیاست های مختلفی که به اجرا در آمده و یا قابلیت اجرایی داشته اند، را معرفی نمودند. سیاست های پاسخگویی معرفی شده شامل مهار رشد جمعیت، توسعه دامداری اصولی، برنامه های مدیریتی مقابله ای شامل روش های فیزیکی و بیولوژیکی و در نهایت حمایت های مالی از آسیب دیدگان بوده است. بر اساس مقایسات زوجی انجام شده کاهش جمعیت و بهبود دامداری دو اولویت مدیریت در منطقه معرفی شده اند. اما همانطور که دیده شد، حتی این سیاست ها نیز تاثیری بر اوج گیری دبی سیل نداشته اند و همانطور که وزن عامل نیروی محرک نشان داد، شدت اثر این عوامل به حدی است که این سیاست ها نه تنها جوابگو نبوده، بلکه توان پاسخگویی را نیز در خود ندارند. [۱]- Driver-Pressure-State-Impact-Response

کلیدواژه ها:

Conceptual model ، DPSIR method ، Friedman test ، Ranking of cause–effect factors ، Suggested policies ، آزمون فریدمن ، رتبه بندی عوامل علت-معلولی ، روش DPSIR ، سیاست های پیشنهادی ، مدل مفهومی