خشخاشی در گنبدهای دوپوسته گسسته نار: تعریفی تازه بر اساس مطالعه شکل سازه ای

یکی از فناوری های سازه ای بسیار خلاقانه در معماری اسلامی ایران گنبدهای دوپوسته گسسته نار هستند که از پوسته درونی، پوسته بیرونی، گریو، و معمولا خشخاشی نشکیل شده اند. در این میان، خشخاشی ها عناصر سازه ای آجری هستند که در فضای میان دو پوسته گنبد ساخته شده اند. طرح ها و ترکیب های متنوع، ویژگی های ساختمانی پیچیده، و نیز مشکلات دسترسی به فضای میان دو پوسته برای مطالعه این عناصر باعث شده ابهامات زیادی درباره آن ها پیش روی ما باشد. فقدان تعریفی جامع و مانع در مطالعات پیشین درباره خشخاشی ها در این مقاله ما را به سوی مطالعه شکل سازه ای گستره وسیعی از نمونه های متنوع و فهم چیستی و نقش سازه ای این عناصر هدایت می کند. برای این کار از میان نمونه های مستندسازی شده، هشت نمونه، که انواع طرح ها و ترکیب های خشخاشی را در بر می گیرند، انتخاب می کنیم و اطلاعات آن ها را از طریق مشاهده مستقیم و مطالعه سندپژوهانه اسناد تاریخی و مدارک مرمتی گردآوری می کنیم. سپس با استفاده از روش توصیفی  تحلیلی، شگرد طبقه بندی و مدل سازی سه بعدی نمونه ها، ابعاد، تعداد، شکل نیم رخ، و موقعیت خشخاشی ها را با هم مقایسه و تعریفی جامع و مانع و متکی بر نمونه ها درباره چیستی خشخاشی ها عرضه می کنیم. بدین ترتیب خشخاشی ها با سه شکل و نقش سازه ای متمایز تعریف می شوند: دسته نخست معرف تعریف حداقلی از خشخاشی و شامل «دیواره هایی نسبتا کوچک و باریک» است که تنها در محدوده آوگون گنبد جای گرفته اند. نقش سازه ای این دسته افزایش ضخامت پوسته خارجی در محدوده آوگون و افزایش سختی این محدوده در برابر تغییر شکل و خمش است. دسته دوم نتیجه گسترش خشخاشی های دسته اول در امتداد نیم رخ پوسته خارجی است که، با افزایش ضخامت پوسته خارجی به مثابه «تویزه های تقویت کننده»، مقاومت خمشی این پوسته را افزایش می دهند. دسته سوم نتیجه گسترش خشخاشی های دسته اول در امتداد افقی است که، به مثابه «دیوارهایی باریک و بلند» سه نقش سازه ای متمایز شامل افزایش سختی خمشی پوسته خارجی، کاهش کمانش گریو، و افزایش سختی خمشی پوسته داخلی را ایفا می کنند.

کلیدواژه ها:

خشخاشی ، گنبد دوپوسته گسسته ، شکل سازهای ، سازه های تاریخی ، معماری ایران