بررسی تاریخی «ض» در زبان عربی و سیر تحول آوایی آن در زبان فارسی

از میان حروف عربی، «ض» بیش از هر آوای دیگری، زبان شناسان عربی را از گذشته تا امروز به خود مشغول کرده است. این دانشمندان همگی بر سر اختصاص «ض» به زبان عربی اتفاق نظر دارند، ازاین رو زبان عربی به «لغه الضاد» مشهور شده است و حتی این آوا را در زبان های سامی نیز نمی توان یافت. این پژوهش می کوشد به این پرسش، پاسخ دهد که در تغییر آوایی «ض»، چه نوع مکانیسمی، چه شنیداری و چه گفتاری، دخیل بوده که فارسی زبانان این آوا را به صورت های مختلف «د»، «ز» و یا «ذ» تلفظ کرده اند. برای پاسخ به این سوال، با توجه به تعامل تاریخی میان زبان فارسی و زبان عربی، در پژوهش حاضر از روش آواشناسی تطبیقی استفاده شده است. بر این اساس می توان گفت «ض» در زبان فارسی روند تحول یکسانی را نپیموده است؛ برخی شواهد زبانی بر این امر دلالت دارد که فارسی زبانان، برخی از واژه های دارای «ض» (و نیز «ظ») عربی را به صورت «د» تلفظ می کرده اند. همچنین احتمال می رود با توجه به میسرنبودن تلفظ «ض» (و «ظ») نزد فارسی زبانان، و شباهت آنها به «ذ» و نیز سیر تحول آوایی موجود در «ذ» به «ز» در تاریخ زبان فارسی، تحول «ض» به «ز» از مسیر «ذ» گذشته باشد. بالاخره اینکه صرف نظر از مشخصه های تباینی «ض» (و «ظ» و «ذ») در عربی و با توجه به رای ابن جزری درباره تشابه «ض» به «ز»، در اغلب واژه ها «ض» مستقیما به «ز» تبدیل شده است که امروزه شاهد آن هستیم.

کلیدواژه ها:

آوای «ضاد» ، آواشناسی تطبیقی ، تحول آوایی