بررسی مدیریت مشارکتی آبیاری در شبکه آبیاری دشت مجن و عوامل موفقیت آن

محدودیت منابع آب در ایران و نقش آب در توسعه کشاورزی باعث شده تا یکی از مهم‌ترین چالش‌های کشور در بخش کشاورزی، کمبود آب و عدم مدیریت صحیح و استفاده بهینه از آن باشد. از گذشته‌های دور، در ایران اغلب به‌سبب کمی باران، برای فعالیت‌های کشاورزی نیاز به انجام آبیاری بوده و این کار به عهده جماعت، ولایت و دولت مرکزی قرار داشته است. به‌دلیل ضرورت‌هایی نظیر کمبود آب و لزوم صرفه‌جویی در مصرف آن، کوچکی واحدهای بهره برداری کشاورزی و تعداد زیاد کشاورزان ذینفع از منابع آب، مدیریت آبیاری در ایران به‌صورت مشارکتی انجام می‌شده است. یکی از شبکه‌های آبیاری قدیمی که مدیریتی مشارکتی دارد، شبکه آبیاری مجن می‌باشد. این شبکه‌ در فاصله 35 کیلومتری شمال‌غرب شاهرود قرار دارد و وسعت اراضی آن، حدود 2900 هکتار است. از زمان‌های دور تا سال 1341 شمسی، کشاورزان مجن، برای بهره‌برداری از رودخانه پیش‌ده، به‌عنوان مهمترین منبع آبی قابل دسترس، نظام بهره‌برداری به نام «نظام بلوکی» داشته‌اند و براساس آن، اراضی کشاورزان بر حسب طایفه‌های مختلف، به ده بلوک مختلف تقسیم شده بود. چون این بلوک‌بندی برپایه رابطه فامیلی قرارداشته، لذا قطعات زراعی هر بلوک، در نقاط مختلف منطقه مجن، پراکنده بوده است و آب رودخانه در یک مدارِ ده روزه، بین هر بلوک تقسسم می‌شد و جریان اّب رودخانه، به‌مدت یک‌شبانه روز در اختیار هر بلوک قرار می‌گرفت. به پشتوانه تجارب قبلی اهالی، از سال 1341 شیوه توزیع آب در این شبکه، توسط کشاورزان، تغییر و بهبود یافت. در شیوه جدید، برای حقابه‌داران رودخانه پیش‌ده، به ازای میزان مالکیت فرد، برای او سند حقابه صادر شد. در نظام بهره‌برداری جدید، یک دهم آبدهی روخانه در هر مقطع زمانی در فصل آبیاری، یک چله نامیده می‌شود. به حجم آبدهی هر چله در مدت 60 دقیقه، یک شاهی اطلاق می‌شود. هم‌ز‌مان با اصلاح نظام بهره‌برداری از منابع آب شبکه آبیاری مجن، حق‌آبه‌داران، برای اعمال نظام جدید، نسبت به تأسیس شرکت سهامی آبیاری و کشاورزی مجن اقدام کردند که سهام‌داران آن، تمام کشاورزان حق‌آبه‌دار مجن هستند. این شرکت ضمن برنامه‌ریزی برای مدیریت منابع و تأسیسات آبی در اختیار خود، نسبت به صدور کارت‌های میرابی، حفظ و ثبت حقابه‌ها، نظارت بر انتقال دقیق و کارآمد آب، نظارت بر عملکرد میراب‌ها، تأمین مالی هزینه‌های میرابی، تنظیم جریان آب در شبکه و رفع تعارضات و اختلافات محلی را بر عهده دارد. برای مدیریت بهینه آب محدود در دسترس و کاهش تلفات آب در شبکه، شرکت مذکور توانسته، با مشارکت دولت نسبت به احداث تأسیسات آبی اقدام نماید، ولی تاکنون از ورود دولت به عرصه مدیریت شبکه جلوگیری کرده و خود راساً شبکه آبیاری مجن را بهره‌برداری و نگهداری می‌کند. مطالعه و بررسی نحوه مدیریت این شبکه می‌تواند الگویی مناسب برای توسعه مدیریت مشارکتی آبیاری در ایران، به علاقه‌مندان عرصه نماید. نتایج این مطالعه، اطلاعات با ارزشی را در ارتباط با یکی از تجربه‌های نادر و الگوی بومی مدیریت مشارکتی آب کشاورزی در کشور ارائه می‌دهد.

کلیدواژه ها:

مجن ، بهره‌برداری ، شبکه آبیاری ، نظام بلوکی ، مدیریت مشارکتی آبیاری ، PIM