گونه شناسی ایوان محور مسجدهای تاریخی ایران

به رغم دشواری های ایوان پژوهی، که برآمده از تفاوت های معنایی واژه ایوان در متون تاریخی و مراد تاریخ نگاران معاصر هنر از ایوان، مشخص نبودن خاستگاه کالبد آن، روشن نبودن ریشه واژه آن،کثرت مدلول ها، و تنوع کالبدی ایوان است، از اهمیت آن در فرهنگ پیشینیانمان آگاهی موثقی داریم که پژوهش در وجوه مختلف ایوان ابعاد متنوع و پیچیده آن را روشن تر خواهد کرد. پژوهش فعلی ناظر بر گونه شناسی مسجدهای تاریخی ایران بر مبنای ایوان آن ها است و در آن ایوان ها از چهار وجه ارزیابی شده است: تعداد ایوان ها، شکل ایوان ها، کارکرد ایوان ها، و جایگاه ایوان ها. هرکدام از این معیارهای یادشده به دسته بندی ایوان ها انجامیده اند و به تبع با بررسی وضع حضور یا غیبت آن ها در ۹۵۲ مسجد از مسجدهای تاریخی ایران، گونه شناسی ایوان محور مسجدهای تاریخی ایران حاصل شده است. همچنین داده های گونه شناختی به دست آمده با استفاده از مختصات جغرافیایی هر مسجد، با کمک سامانه اطلاعات جغرافیایی (جی آی اس) بررسی شده است تا ضمن تحلیل مکانمند داده های گونه شناختی و تاریخی، نقشه های پراکندگی و تراکم و پهنه بندی هرکدام از گونه مسجدها به دست آید. بر مبنای یافته ها، بیش از ۶۰٪ مسجدهای تاریخی ایران بی ایوان هستند و مسجدهای تک ایوانی ۲۳٪، دوایوانی ها ۱/۸٪، سه ایوانی ها ۶/۱٪ و چهارایوانی ها ۵/۴٪ از مسجدهای بررسی شده را تشکیل می دهند. عمده مسجدهای دوایوانی در خراسان و اکثریت مسجدهای چهارایوانی در اصفهان هستند. همچنین حدودا ۷٪ از مسجدهای ایران ایوان ستون دار دارند که این ستون دارها در نواحی جنوب، جنوب شرق، و شمال غرب ایران متمرکزند. بر مبنای محل ایوان در کالبد مسجد، مسجدهای ایوان دار ایران در سیزده دسته جای می گیرند که گونه مسجدی که در کالبد خود فقط یک ایوان در ضلع قبله دارد، با ۱۷۷ نمونه، رتبه اول پرشماری را دارد. همچنین ایوان ها گاه در مقام فضای اصلی به کار می روند و گاه فضایی ارتباطی هستند که شبستان مسجد را به صحن مسجد متصل می کنند. ۱/۱۵٪ مسجدهای ایران در دسته اول و ۶/۱۳٪ آن ها در دسته دوم می گنجند. عموم ایوان هایی که فضای اصلی اند در خراسان هستند و این ایوان ها هم اکثرا در ضلع قبلی مسجد قرار دارند و ایوان های اصلی جنوب ایران عمدتا ستون دار هستند.

کلیدواژه ها:

ایوان ، مسجد ، سامانه اطلاعات جغرافیایی ، جیآیاس ، گونهشناسی