معناشناسی واژگان«عقل» و «تفکر» در ارتباط با مفهوم «فطرت» در قرآن

در این مقاله به معناشناسی «عقل» و «تفکر» و به ارتباط آن دو با «نفس» و «فطرت انسان» پرداخته شده است. اگرچه «عقل» در اصطلاح معروف و فلسفی­اش در دو معنای «جوهر بسیط» و «قوه نفس» استعمال شده است، ولی بررسی­های لغوی و قرآنی نشان می­دهد که معنای اصلی این ماده -یعنی «امساک» و «نگهداری»- است و برای آن باید به قرآن توجه شود. ارشاد قرآن به تعقل، تنها ارشاد به علم و دانستن نیست بلکه به معنای پای­بندی بر حقایق و معلومات فطری و بهره گیری از آنهاست. معنای اصلی ماده «تفکر»، «تردد و حرکت درونی نفس برای جداسازی معلومات صحیح از سقیم» می­باشد. ماده «فکر» در باب «تفعل» دو معنی «مطاوعه باب تفعیل» و «تکلف» را دربردارد. با توجه به این معانی، به تلاش درونی نفس برای کشف، بازیابی و شناخت معلومات فطری»، «تفکر» اطلاق می­شود که حاصل آن، بازیابی بینش­های فطری و معرفت نفس است. نفس در این فرایند و رجوع به فطرت با موانع گرایشی و مقاومت­های بعد طبیعی خود مواجه است که از این مواجهه با عنوان «جهاد با نفس» نیز یاد می­شود. در نتیجه «تفکر» با شرایطی که بیان گردید، اولین گام برای موفقیت در جهاد با نفس خواهد بود.

کلیدواژه ها:

: عقل ، تفکر ، قرآن ، معرفت ، فطرت ، جهاد با نفس ، انسان