بررسی تطبیقی تزئینات گچبری مسجد نه گنبد بلخ و مسجد جامع نایین از منظر نقش، ترکیب و مفاهیم

مسجد یکی از مهم ترین ارکان معماری اسلامی است و با ورود اسلام به هر ناحیه اولین بنای ساختهشده در آن ناحیه مسجد بوده است. کهن ترین مساجد ایران شامل پلانی شبستانی هستند و آرایه هاییبا ریشه ایرانی در آنها دیده می شود.مسجد نه گنبد در بلخ که پلانی متفاوت از پلان های مرسوم شبستانی دارد، ویژگی های جالب توجهیرا بر می تاباند. پلان مسجد شامل یک مربع با نه گنبد بر فراز آن است و تمام سطوح آن از پاطاق ها به بالاشامل تزئینات گچبری است. این تزئینات در دو دسته گیاهی و هندسی ارائه شده و نکات جالب توجهی درآنها به نظر می رسد. با توجه به نوع پلان و سازه و تزئینات، آن را می توان مربوط به حدود قرن سوم هجریقمری دانست. گچبری های مسجد نه گنبد قابل قیاس با آثار گچبری مسجد جامع نایین و نیز برخیسبک های گچبری سامرا است.موتیف های ساسانی، با ورود اسلام دچار تغییراتی شده اند که این تغییرات در آثار این دوره به صورترشد یافته، دیده نمی شود. ترکیب نقوش گیاهی و هندسی اگر چه بعدها در هنر اسلامی جایگاه ویژه خود رایافت، اما نوع نقوش و تناسب آنها نسبت به هم و نیز تنوع آنها در آثار این دوره قابل بحث و بررسی است.نقش برگ مو که مکرراً در گچبری های نایین و نه گنبد دیده می شود، اصلی ترین موتیف مورد استفادهاست که در کادرهای هندسی به ویژه در گره های هشت و چهار قرار گرفته اند و بدون کوچکترین تنوعآنها را تکرار کرده اند.روش پژوهش به صورت میدانی کتابخانه ای بوده و پس از جمع آوری و دسته بندی تصاویرِ آثار، بهتحلیل و تطبیق آنها در سیر تاریخی رشد اسلام و هنر اسلامی در ایران پرداخته است.

کلیدواژه ها:

مسجد نه گنبد بلخ ، مسجد جامع نایین ، گچبری ، نقوش گیاهی و هندسی ، تزئینات گچبری سامرا