قنات راهکاری با دانش بومی نیاکان در بهره برداری پایدار منابع آبی در مناطق کویری ایران (مرمت و گردشگری روستایی آن در خراسان جنوبی)

استان خراسان جنوبی یکی از مناطق بسیار خشک و محروم کشور می باشد که در ضمن دارای قنوات زیادی از گذشته های دور تا امروز می باشد. بخش اعظم سرزمین ایران در منطقه خشک و نیمه خشک و در محدوده کمربند بیابانی دنیا قرار گرفته است. براین اساس، خشکی و کم آبی از ویژگی های ذاتی فلات مرکزی ایران است و دسترسی به منابع آب پایدار، مهمترین چالش ساکنان این ناحیه بوده است. ایرانیان باستان با اختراع قنات، شیوه مناسبی از دسترسی به آب را بر اساس اصل احترام به محیط و سازگاری با طبیعت به وجود آوردند که منشا تمدنی درخشانی در فلات مرکزی ایران شد که در برخی منابع از آن به »تمدن کاریزی« یاد می شود . که در برخی منابع از آن به تمدن کاریزی یاد می شود.. نمونه کامل و منحصربه فردی از الگوی توسعه پایدار و احترام به طبیعت و همزیستی با محیط در قناتهای ایران مشاهده می شوند که نقش مهمی در ساختار اجتماعی و اقتصادی مناطق خشک ایفا می کنند. تناسب مالکیت زمین و آب و نظام مهندسی دقیق توزیع آب باعث شده است تا در مناطقی که قناتها وجود دارند نه تنها تنش های اجتماعی بر سر منابع آب قناتها موجود نباشند بلکه این قناتها عامل وحدت و هم بستگی اجتماعی و سرمایه بزرگ اجتماعی برای ساکنان آن مناطق باشند. آنچه را که امروزه توسعه پایدار می نامند، در ساختار و سیستم قنات به خوبی رعایت شده و بر همین اساس، قنات بیش از سه هزار سال کارآمد بوده است. خشکی و کم بارشی ویژگی ذاتی فلات مرکزی ایران بوده و هست و براین اساس، دسترسی به آب پایدار همواره مهم ترین دغدغه ساکنان این ناحیه در طول تاریخ بوده است. ورود فناوری های نوین در بخش استحصال آب های زیرزمینی از نیمه دوم سده بیستم، تهدید بزرگی برای قنات و سیستم و ساختار اجتماعی قنات در فلات مرکزی ایران بود و تمام دستاوردهای چندین هزارساله ایران در حوزه آب و مدیریت آب را مضمحل کرد. در این راستا نویسندگان این مقاله به بررسی ابعاد مختلف قنات ها به عنوان راهکاری با دانش بومی نیاکان در بهره برداری پایدار منابع آبی در مناطق کویری ایران با تاکید بر مرمت آنها و نقشی که در توسعه گردشگری روستایی، اشتغال و امرار معاش پایدار و مهاجرت معکوس به این مناطق در استان خراسان جنوبی می توانند داشته باشند می پردازند.

کلیدواژه ها:

قنات ، منابع آبی ، دانش بومی ، بهره برداری پایدار ، کویر ، مرمت ، گردشگری روستایی ، خراسان جنوبی.