حقیقت نمایی در البخلاء جاحظ (موردکاوی قصه های اهل مرو و خراسان)

جاحظ (۱۶۰-۲۵۵ق) نویسنده توانای قرن دوم وسوم هجری، یکی از سرشناس ترین چهره های نثر عربی است که در حوزه­های مختلف گیتی شناسی، نقد و ادبیات، موسیقی و جانورشناسی قلم زده است. او چندین اثر مشهور و جریان ساز دارد که "البخلاء" یکی از جذاب­ترین آن هاست. جاحظ در این کتاب به طور ویژه موضوع بخل را به عنوان مضمونی اجتماعی مورد دقت و واکاوی قرار داده و آن را دستمایه کار خویش ساخته و قصه­هایی از خسیسان روایت نموده است. او بخش عمده­ای از داستان­های خود را به روایت­های بخیلان اهل مرو و خراسان اختصاص داده که نشان می­دهد در این اثر بی­تاثیر از جریان شعوبیه، یکی از مهم ترین جریانات سیاسی آن دوران، نبوده است. جاحظ با توسل به این جریان به نگارش داستان­هایی می­پردازد و به عجم­ها نسبت می­دهد که مبنای حقیقی ندارد. اما او ادیبی بلیغ و توانا است و این حکایت­ها را در قالبی حقیقت­نما به مخاطب ارائه داده است و با وجود این که قصه­ها از حقیقت تهی است و با قوه عقل و منطق همخوانی ندارد اما خواننده با توجه به کاربرد ابزارهای حقیقت­نما از جانب نویسنده، داستان را حقیقت می پندارد.این پژوهش نشان می­دهد که اتکاء جاحظ بر نوع قصه با رعایت ضوابط فنی و علی آن، ایجاد فرایند استناد، دقت در توصیف اشیاء و وصف مشروح آن فرایند حقیقت نمایی را ایجاد می کند و خواننده را به تصدیق حکایت های خود وا می­دارد.

کلیدواژه ها:

حقیقت نمایی ، البخلاء ، جاحظ ، قصه ، مرو و خراسان ، شعوبیه