جدیدیه، اسلام و روسی گردانی: نقش جدیدیه در گذار آسیای مرکزی از دوره اسلامی به دوره شوروی

در دهه های واپسین سده نوزدهم/سیزدهم یک جنبش فکری در حوزه مسلمان نشین روسیه تزاری ظهور کرد که بعدها به جدیدیه شهرت یافت. خاستگاه نخستین این جنبش، تاتارستان و کریمه و بنیانگذار آن روشنفکری تاتار به نام اسماعیل گاسپرینسکی (گاسپیرالی/غصپری) بود. هدف اصلی جنبشی که او به راه انداخت، اصلاح نظام آموزش در جوامع مسلمان روسیه به عنوان گام نخست و بنیادی برای اصلاح فرهنگی و اجتماعی این جوامع بود. گاسپرینسکی، آرای نوگرایانه خود را با نگارش مقالاتی در روزنامه ترجمان که خود تاسیس کرده بود و شماری رساله در میان جوامع مسلمان روسیه تزاری منتشر کرد. این اقدام او با استقبال گسترده طیفی از تجددگرایان مسلمان در تاتارستان و آسیای مرکزی مواجه شد. در پژوهش پیش رو کوشش شده است با تمرکز بر یکی از جنبه های نسبتا مغفول جنبش جدیدیه، نقش این جنبش در روند گذار فرهنگی آسیای مرکزی از دوره تزاری به دوره شوروی بررسی شود. به این منظور کوشش شده است روند تاریخی توسعه و شکوفایی جنبش جدیدیه در آسیای مرکزی و بن مایه های نظری آن، با رویکردی تاریخی و روش توصیفی تحلیلی بررسی شود. نتیجه اولیه این بررسی نشان می دهد که اندیشه جدیدیه هم در مرحله تکوین و هم در مرحله گسترش، با سیاست های روسی گردانی آسیای مرکزی هم راستا بوده است.

کلیدواژه ها:

آسیای مرکزی ، جدیدیه ، گاسپرینسکی ، روسی گردانی ، ماوراءالنهر و ترکستان