شگردهای قصر در اشعار حافظ، معیار ساختار زبان و بلاغت فارسی

تردیدی نیست در این که شاعران بزرگ ایرانی چون فردوسی، سعدی، حافظ، نظامی و... معمار، معیار، محک و حافظ زبان و هویت زبان و بلاغت فارسی هستند. یکی از این استونه­های زبان و بلاغت فارسی، حافظ شیرازی  است. شعر حافظ تاکنون از رویکردهای مختلف بررسی و تحلیل شده است. در این مکتوب سعی شده با بررسی ساختار زبانی حصر ایجادشده در کلام حافظ دریابیم که در زبان فارسی چه روش­هایی برای ایجاد حصر در کلام وجود دارد که از دیدگاه زیبایی شناسی هنر و علم بلاغت و همچنین معنی­شناسی کاربردی قابل توجه باشد. به این منظور ضمن استخراج و دسته­بندی موارد حصر و ارائه قوانین قابل تعمیم، به هنر و لطف سخن حافظ در بهره­گیری از این ترفند زبانی نیز اشاره شده است. اشارات قصر در زبان فارسی بیشتر با معیار بلاغت قصر در زبان عربی، بدون توجه به ساختار خاص زبان فارسی بوده است درحالی­که اساسا ساختاری متفاوت در برجسته سازی کلام دارند. ضمن این­که موارد دیگری نیز وجود دارد که موردتوجه قرار نگرفته است. در این پژوهش که به روش توصیفی و تحلیلی وهم کمی و کیفی صورت گرفته است با هدف دست­یابی به معیارها و موازینی برای تحلیل متون ادب فارسی از دیدگاه علم معانی شکل گرفته است. لذا سعی شده ضمن بررسی چگونگی تطبیق اصول موجود در این علم با ساختار زبان فارسی از طریق تجزیه وتحلیل داده­ها، الگویی نیز برای سنجش کلام هنری از این دیدگاه ارائه شود. به این منظور پس از مطالعه و نقد و بررسی غزلیات حافظ در این زمینه و تجزیه وتحلیل ساختار نحوی- بلاغی گزیده­ای از اشعارش، سامان داده شده است؛ ضمن استخراج و دسته­بندی موارد حصر و ارائه قوانین قابل تعمیم به عنوان معیار ساختار زبان و بلاغت فارسی، به هنر و لطف سخن حافظ در بهره­گیری از این ترفند زبانی نیز اشاره شده است. حافظ از واژه های حصر هم پیوسته استفاده می کند. هرچند ممکن است از دیدگاه نقد ادبی عادی تر و کم اهمیت تر تلقی  شود،اما ادبیات که عرصه  فرا هنجاری ها و گریز از هنجارهاست، سخن شناس و استادی همچون حافظ حتی از این الگو نیز به شیوه ای بهره گرفته  که از لطف کلام کاسته نشده است.

کلیدواژه ها:

حافظ ، زبان فارسی ، معانی ، قصر ، بلاغت ، برجسته سازی ، هنجارشکنی