واکاوی مجموعه خانقاهی سلطان محمود بندرآباد در نگاه تطبیقی با ربع رشیدی

يزد از اوايل قرن پنجم هجری كه حكومت شیعی آل بويه در آن مستقر شد تا حكومت آل مظفر يك نوع استمرار وتداوم درفعالیت های اجتماعی ،اقتصادی آن وجود داشته ،بطوری كه كمتر دچار فراز ونشیب های اجتماعی گرديده، ودر نتیجهبستری آرام را برای فعالیت های شهری موجب شده است. يزد بعنوان مركز حكومت آل مظفر كه سردمداران آن ايرانی بودند،اداره می شدواين برای شهر يزد كه در زمان آل كاكويه بصورت يك سلسله كوچك محلی ودر زمان اتابكان تابع فارس بودفرصتی را بوجود آوردكه بعنوان مركز يك حكومت ايرانی در دل سرزمین های تحت سلطه ايلخانان ،غرور ملی ايرانی را درخود نگه دارد. وجود چنین زمینه هايی بود كه باعث گرديد عرفا وشیوخ صوفیه مانند شیخ دادا ، شیخ علی بلیمان، شیخاحمد فهادان و... در اين منطقه سكنی گزينند ويزد را بعنوان دارالعباده هر چه بهتر معرفی نمايند. در حكومت 77 ساله آلمظفر (785 - 718 ق) علاوه بر اقدامات انجام گرفته در زمینه توسعه شهر و افزايش محدوده برج و بارو ، اقدامات اساسیدر زمینه ساخت مدارس علمیه و خانقاه ها صورت گرفت به طوری كه می توان گفت اين سرزمین به اوج شكوفايیفرهنگی در درون خود رسید. با توجه به پیچیدگی خانقاه بندرآباد وعدم شناخت معماری ان واينكه تاكنون در هیچپژوهشی، به مطالعه وشناخت اثر پرداخته نشده است،نگارنده را تشويق به تحقیقی درباره اين اثرنموده استتاازمسیرمطالعات تطبیقی به شناخت مجموعه دست يابد.اين مقاله درابتدا به بررسی سازمان فضايی خانقاه ربع رشیدی می پردازد تا پس از شناخت آنرا نسبت به مجموعه بندرآبادمقايسه كند وازرهگذر آن به مشابهت های فضايی دست يابد. كیفیت فضايی مجموعه ربع رشیدی در وقف نامه آن ذكرشدهونگارنده سعی می كند تا جزء به جزء درانطباق فضايی به الگوی كلی خانقاه بندرآباد دست يابد. با وجود اين بازآفرينیمجموعه خانقاه خود دشواري هايی دارد، كه پژوهش جداگانه ای را می طلبد، كه پس از اين انجام خواهدپذيرفت. در اينپژوهش تنها به تحلیل فضايی مجموعه بندر آباد پرداخته ايم، ولی هیچگاه نمی توان اين دو بخش بافت و مجموعه را ازيكديگر جدا ساخت. زيرا محل بسیاری از مكانها و فضاهای مجموعه ، با فضاها و مكان های روستا درآمیخته است. پاسخبرخی مسائل مجموعه از طريق تحلیل و مقايسه تطبیقی كالبدی فضاهای ربع رشیدی و مجموعه امكان پذير شده است.پس ازمقايسه تطبیقی بین ربع رشیدی وفضاهای موجود خانقاه بندرآباد مشخص گرديد كه درداشتن فضاهای مسجدتابستانه، مسجد زمستانه (گرمخانه)، خانقاه، مقبره، دارالضیافه (مطبخ)، دارالحفاظ، دارالمشرف، دارالتعلیم (مكتب خانه)، سرایمتولی (خانه صوفی)، بازارچه ، باب الابواب (سردركاشی كاری)، حمام با ربع رشیدی مطابقت دارد. اين انطباق فضايی شاملمكان يابی و رفتارجزءفضاها نبوده بلكه شامل كلیت فضايی بوده و فضاها مستقلا از ويژگی های معماری بومی خود تبعیت می كنند.

کلیدواژه ها:

خانقاه ، وقف نامه ، ربع رشیدی ، مجموعه بندرآباد