مطالعه سیر تحول ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایرانی از بُعد کالبدی و ارتباطی با روش نحو فضا (نمونه موردی: خانه‌های دوره قاجاریه و پهلوی تبریز)

خانه‌های ایرانی در طول دوره‌های گوناگون شکل‌گیری از نظر کالبدی و ارتباطی دچار تغییر و تحول شده‌اند. نقطه عطف این خانه‌ها را می‌توان در معماری خانه‌های دوره‌های تاریخی قاجاریه و پهلوی مشاهده کرد. در این پژوهش، هشت نمونه از خانه‌های شهر تبریز بررسی شدند که چهار مورد آن‌ها به دوره قاجاریه و چهار مورد دیگر به دوره پهلوی مربوط هستند. یک مورد از این خانه‌ها به هر دو دوره تاریخی مربوط است که به‌دلیل تغییرات قابل‌ مشاهده طی این دوره‌ها در این خانه تحلیل می‌شود. هدف مقاله حاضر مقایسه و ارزیابی ساختارهای فضایی خانه‌های ایرانی در دو دوره قاجاریه و پهلوی با مطالعه و تحلیل نمونه‌های مطالعاتی منتخب از خانه‌های شهر تبریز از بعد کالبدی و ارتباطی است. روش پژوهش ترکیبی و مبتنی بر شیوه تاریخی و با راهبرد تفسیری و تطبیقی است. روش گردآوری اطلاعات نیز به‌صورت کتابخانه‌ای و برداشت میدانی است که به کمک ابزارهای مشاهده، فیش‌برداری و نمونه‌برداری صورت گرفته‌است. تجزیه‌وتحلیل در بخش کیفی، به‌صورت تطبیق پلان‌های طبقات همکف و استخراج فضاهای تأثیرگذار در بخش کمی فضاها به روش نحو فضا و به کمک نرم‌افزارهای Auto Cad، A-Graph و Depth Map انجام شده‌است؛ زیرا نتایج پژوهش از نظر کیفی مبتنی بر تحلیل کمی داده‌ها، مقایسه آن‌ها و توصیف از بعد کالبدی و ارتباطی براساس عملکرد تأثیر تغییرات خانه‌ها است. براساس نتیجه پژوهش؛ ورودی، هشتی، حیاط بیرونی، طنبی و حیاط اندرونی از عوامل تأثیرگذار تغییرات کالبدی در دوره‌های قاجاریه و پهلوی در پلان نمونه‌های مطالعاتی خانه‌های منتخب از آن دوره هستند. برخی از عناصر فضایی اصلی، فرم، شکل و کشیدگی خانه‌ها، سلسله‌مراتب فضایی، جبهه‌های ساخته‌‌شده، جهت‌گیری بنا، همسایگی‌ها، نحوه استقرار ورودی و تعدد آن‌ها و نحوه استقرار عناصر فضایی در مقایسه با محورهای اصلی و فرعی، بیشترین تأثیر را بر ارتباطات فضایی و رفتارهای انسانی در نمونه‌های مطالعاتی خانه‌های منتخب از دوره‌های تاریخی قاجاریه و پهلوی داشته‌اند.  

کلیدواژه ها:

Spatial structure ، traditional houses of Iran ، physical and connectivity aspects ، space syntax ، Qajar and Pahlavi periods. ، ساختار فضایی ، خانه سنتی ایرانی ، بُعد کالبدی و ارتباطی ، نحو فضا ، دوره قاجاریه و پهلوی.