برابرسازی واژۀ فارسی خماهن با کانی‌های آهن‌دار شناختۀ شده امروزی، بر اساس رنگزا بودن این ماده و یافته‌هایی از متون ادبی- تاریخیِ فارسی و تهیۀ نمونه‌ای از خماهنِ ماده

در مطالعات باستان‏سنجی، یکی از زوایای پنهان که می‏تواند کمک شایانی به حوزۀ شناخت دقیق مواد باستانی نماید، مطالعۀ متون کهن و برابرسازی مفاهیم مربوط به متون کهن با مفاهیم امروزی است. قبل از آغاز مطالعۀ علمیِ نمونۀ تاریخی، بهتر است داده‏های مربوط به آن در متون کهن، موردبررسی قرار گیرد تا مشخص شود در آن متون، در خصوص نمونۀ موردنظر چه اطلاعاتی وجود دارد. اولین قدم در راه شناخت و دستیابی به این اطلاعات، شناخت واژگان مربوط بدان علم است، اما گاهی واژه‏هایی از زبان فارسی منسوخ و امروزه جایگزین‏هایی از سایر زبان‏ها برای آن واژه تعیین شده‏اند که در جوامع علمی همین صورت واردشدۀ واژه‏ها، شناخته‌شده و مورداستفاده قرار می‏گیرد و معادل فارسی آن‏ها‏ ناشناخته است. بنابراین مشخص نبودن معادل امروزی واژه‏های منسوخ‌شده، باعث می‏شود تا پاره‏ای از اطلاعات مربوط بدان‏ها، در تفسیر متون کهن همچنان در ابهام و ناشناخته بماند. با یافتن نام کهن این واژه‏های واردشده و برابرسازیشان با واژه‏های شناخته شدۀ امروزی، می‏توان در یک گسترۀ مطالعاتی وسیع، اطلاعات ارزشمندی را به‏دست آورد. خماهن یکی از این واژه ‏های کهن فارسی باستان و منسوخ شده‏ای است که تنها در کتاب‌های تاریخی پزشکی کهن و کانی‏ها، فرهنگ‌های لغت و حاشیۀ دیوان ‌شاعران (تا قرن ششم هجری) در مورد این واژه تعاریف مختلفی ارائه شده است و این تعاریف تنها بر کانی آهن‏دار و رنگزا بودن آن ماده تأکید و آن را به سه دستۀ ماده، نر و مغناطیسی یا زنگی تقسیم‏بندی می‏کنند، اما به‌طور دقیق مشخص نشده‏است که این واژه معادل کدام کانی یا کانی‏‏های رنگزای شناخته‌شدۀ امروزی است. در ابتدا بر اساس آنچه دربارۀ خماهن ماده، نر و مغناطیسی در متون کهن آمده و آنچه از ویژگی‏های کانی‏های آهن‏دار مهم، امروزه شناخته شده‏است، برابرهای امروزی انواع خماهن مشخص شد. سپس نمونه‏ای از خماهن مورد استفاده در پزشکی قدیم از عطاری تهیه و جهت شناسایی اولیۀ نمونه، از دوربین عکاسی، سابیدن در آب، تهیه تصویر با لوپ دیجیتال و بررسی با میکروسکوپ نوری استفاده گردید. همچنین با تست شیمی کلاسیک انجام شده، وجود عنصر آهن در آن مشخص گردید و در نهایت آنالیز XRD از نمونه خماهن مادۀ تهیه شده، انجام شد. نتیجۀ این آزمایش‏ها نشان دهندۀ این موضوع است که خماهن ماده معادل با کانی شناخته شده امروزی هماتیت است. بر اساس معادل‏سازی‏ها می‏توان گفت که احتمالاً خماهن نر معادل گوتیت و خماهن زنگی یا کهربایی نیز معادل مگنتیت است.

کلیدواژه ها:

khomahan stone ، XRD ، hematite ، magnetite ، goethite ، Persian historical literary books. ، سنگ خماهن ، XRD ، هماتیت ، گوتیت ، مگنتیت ، متون ادبی کهن