بررسی مضامین مشترک ادب ملامتی در اشعار امام خمینی (ره) و سنایی غزنوی

شعر عرفانی ما همواره صحنۀ رویارویی و تقابل دو گروه معنایی متضاد و ناهمگون بوده است؛ عقل و عشق، زاهد و رند ، تسبیح و می، مستی و هوشیاری و.. . لازم به ذکر است که در دورۀ اول عرفان اسلامی زاهد، تسبیح، سجاده و دلق سیمایی موجه و مثبت داشته اند و زهد از ویژگی های مثبت و ضروری اهل معرفت به حساب می آمد اما بعدتر این ویژگی و ملزومات آن به صورت منفی خودنمایی کرد چرا که این عوامل، توجه به ظاهر ، زهد ریاکارانه و در نتیجه شرک خفی را در جامعه گسترش داده بود به واقع اهل زهد ، اهل تظاهر و ریا شده بودند در این میان کاراکتری که رو در روی او می ایستاد- رند که بیشتر سیمایی منفی و ناموجه داشت – شخصیتی مثبت تلقی می شد و در پی این تحول معنایی رند کسی بود که اخلاص را اساس رابطۀ خود با خدا قرار داده و ظاهر و ملزومات آن- تسبیح، سجاده و خرقه- را رها کرده بود . گویی در مرزهای اخلاقی و عرفی جامعه تغییراتی حاصل شده بود که جای این دو شخصیت به طور کلی تغییر کرد. طی این انقلاب معنایی تابوهای مذهبی جامعه شکسته شد و فرهنگ واژه هایی با معانی جدید که در ابتدا با معانی عرفانی به شدت تقابل معنایی داشتند جای آنها را گرفت. آغازگر این انقلاب عرفانی و ملامتی ابو المجد مجدودبن آدم سنایی بود تا قبل از او ادبیات حاکم ادبیات زاهدانه است تابو های مذهبی: مسجد، زاهد، تسبیح، سجاده، دلق و... بر جای خود هستند اما طی این تحول، سنایی تابوهای رایج در ادبیات زاهدانه را فرو می شکند و چنانکه گفته شد فرهنگ واژه های منفی را با انقلاب معناییجایگزین واژه های مثبت ریاکارانه میکند و این جایگزینی ابتدا در قالب ادبیات مغانه در غزل تجلی می نماید و سپس سایر قالب های شعری را تحت الشعاع خود قرار می دهد. در دوران معاصر نیز شعر امام خمینی (ره) با تأسی به ادبیات رندانۀ سنایی و حافظ، همین روند را ادامه داده و سیمایی که زاهد و زهد و لوازم آن در شعر عرفانی امام دارد سیمایی منفی و منفور و بالعکس آن رند، قلندر ، شراب، ساقی چهره ای مثبت و متعالی دارند. در این مقاله برآنیم تا با مقایسۀ ادبیات ملامتی در اشعار امام خمینی و سنایی به میزان تاثیرپذیری امام از اشعار سنایی پی ببریم. و مضامین مشترک ادب ملامتی را در اشعار شاعران مذکور مورد بررسی قرار دهیم.

کلیدواژه ها:

ادبیات ملامتی ، عرفان ، امام خمینی ، سنایی