مفهومِ بلاغیِ «تأکید و تشخّص» در ترکیبات آثار سعدی

فرایندِ جابه­جایی اجزا که برای بیانِ معانی و اغراضِ بلاغی یکی از اصلی­ترین کانال­های بلاغت در زبانِ فارسی است، افزون بر واحدِ بزرگی چون جمله، در انواعِ ترکیبات نیز کاربرد دارد. «تأکید و تشخّص» به عنوانِ یکی از مهم­ترین اغراضِ بلاغی، عاملِ اصلی در تغییراتی است که در جایگاهِ اجزای ترکیبات رخ می­دهد. انواعِ ترکیبات (اضافی، وصفی، عطفی و متمّمی) که اجزای آنها در حالتِ عادی جایگاه ثابت و مشخّصی دارند، هنگامی که جزء دومِ آنها مورد تأکیدِ گوینده باشد، برای نمایشِ تشخّص آن جزء، با ظرفیت­هایی که در زبان فارسی برای دستکاری در ترکیبات وجود دارد، تغییراتی در ساختار آنها ایجاد می­شود که با شکلِ معمول و متداولِ آنها متفاوت است. در این مقاله با تکیه بر کلام سعدی و با روشِ تحلیلی ـ تشریحی، انواع ترکیبات را با رویکردِ بلاغی و از منظرِ «تأکید و تشخّص» بررسی می­کنیم تا شگردهایی که در گذشته برای نمایشِ تشخّص در انواع ترکیبات استفاده شده است، نمایان گردد. حاصلِ کار نشان می­دهد که در گذشته برای تأکید و تشخّص در هریک از انواعِ ترکیبات از ظرفیت­های زبانیِ خاصی استفاده می­شده است و از طریق نشانه­های زبانی می­توان حالتی را که یک ترکیب در مرکزِ توجّه است، از صورتِ عادیِ آن متمایز کرد.

کلیدواژه ها:

ترکیب ، بلاغت ، تشخّص ، فرایندِ جابه‌جایی ، جابه‌جایی صفت