زایش نخستین رمان فارسی از بطن قهرمان مسئله‌دار

رمان فارسی محصول ورود و بروز تجدد غربی است اما زمینه­های شکل­گیری آن در بستر فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران فراهم بوده است تا این شکل بتواند در جریان آن پذیرفته شود. عصر طولانی و پرتلاطم ناصری (حک: 1227-1275ش.) که اجازۀ پیدایی گفتمانهای متعارض را در قالبهای ادبی رسمی و غیر رسمی گاه می­داد و گاه نمی‌داد، دوره­ای است که رابطه با غرب و به تبع آن تأثیرپذیری از آن بیش از پیش بر فرهنگ اجتماعی و ادبی ایرانیان اثر گذاشته است. سفر و مهاجرت بسیاری از ایرانیان از جمله خود شاه به اروپا و قفقاز و قلمرو دولت عثمانی مجرای اصلی ورود نگاه­های تازه بود. قالب پژوهشی ما برای بازشناسی نخستین رمان فارسی، بر بنیاد رویکردهای جامعه­شناختی ادبیات (دیدگاههای گئورگ لوکاچ و لوسین گلدمن) بنا شده است. بر این اساس، رمان با قهرمان مسئله­دار تعریف می­شود. در واقع، آنچه شکل رمانی را می­سازد، شکل شخصیتی است که متفاوت از آثار روایی پیشینی و در تقابل با وضعیت اجتماعی تازه عرضه می­شود. در اینجا با بررسی و تحلیل متنی هر سه جلد سیاحتنامۀ ابراهیم بیگ و مقایسۀ کوتاه آن با سایر آثار هم­عصر خود بدین نتیجه می­رسیم که در میان آثار آن دوره، تنها این اثر دارای قهرمان مسئله­دار به معنای دقیق کلمه است و می­توان آن را نخستین رمان فارسی دانست. اثری که عنوان سفرنامه (سیاحت­نامه) دارد و با شکلهای سنتی فارسی پیوستگی­هایی دارد؛ اما در قالب تازۀ رمان نوشته شده است. 

کلیدواژه ها:

جامعه‌شناسی ادبیات ، قهرمان مسئله‌دار ، سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ ، نظریۀ رمان ، گئورگ لوکاچ