شفافیت در نظام مالیاتی ایران

نظام مالیاتی کشور در حال گذار به مرحله دیگری و در میان انبوهی از اهداف پیچیده مانند نیازهای درآمدی دولت، توازن بین برابری و کارایی، پیچیدگی سیستم مالیاتی، فشارهای ناشی از رقابت پذیری خارجی و... سردرگم شده است. در این گزارش مشکلات پیش روی نظام مالیاتی با تاکید بر اصل شفافیت بررسی خواهد شد. از سال 1390 تا پایان 1396 درآمدهای مالیاتی دولت 18/5 درصد رشد داشته است (البته مالیات­ های مستقیم در زمان یاد شده رشد 30 درصدی داشته­ اند). در لایحه سال 1398 سهم مالیات از منابع عمومی دولت حدودا 38 درصد تعیین شده است و نسبت به رقم سال 1397 حدود 8 درصد رشد داشته است. اما اگر تورم را لحاظ کنیم درآمدهای مالیاتی سال 1398 بیش از 20 درصد نسبت به مالیات سال 1397 کاهش داشته است. همچنین در شاخص­ جهانی پرداخت مالیات نیز وضعیت شاخص پرداخت مالیات در کشور ما چندان مطلوب نیست. ایران در شاخص پرداخت مالیات رتبه جهانی 149 را به خود اختصاص داده است. نکته قابل تامل در مورد این شاخص برای ایران، توجه به میزان ساعت صرف شده برای پرداخت مالیات توسط بنگاه­ ها است. در سال 2017 این ساعت به طور متوسط، 350 ساعت بوده است. در حالی که این رقم برای کشورهای خاورمیانه به طور متوسط 204 ساعت است. در این گزارش توضیح داده می­ شود که چگونه بخشی از وقفه درآمدی در نظام مالیاتی با افزایش شفافیت بهبود می­ یابد. در این گزارش مشکلات و موانع نظام مالیاتی ایران در چند مشکل توهم مالی، معافیت­ های پنهان مالیاتی، اندازه دولت، ساختار مالیات­ ستانی، هزینه­ های بالای وصول مالیات و افزایش ناگهانی مالیات، عدم نظارت و عدم شفافیت و نبود بانک داده طبقه­ بندی و توضیح داده شده است. سازمان امور مالیاتی قدم­ های مثبتی برای اصلاحات آغاز کرده است اما تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله جدی وجود دارد. برای مثال بسیار پر ابهام است که چرا دو ماده مهم در خصوص مالیات بر مجموع درآمد و مالیات بر ثروت از اصلاحیه قانون مالیات حذف شده است. چنانچه در این گزارش توضیح داده می شود، حذف این دو ماده نقش مهمی در تثبیت معافیت­ های پنهان مالیاتی و فرار مالیاتی دارد. بعلاوه ضعف­ مهم دیگر نظام مالیاتی، عدم برخورداری از نظام جامع اطلاعاتی است. گزارش­ های متعددی تاکید دارند که «همکاری برای تبادل اطلاعات» مهم ترین راه برای مبارزه با فرار مالیاتی است. این همکاری در قالب «سامانه جامع اطلاعات مالی» در اصلاحیه قانون مالیات در سال 1394 پیش بینی شده است. قانون، ایجاد پایگاه را پذیرفته است اما اجرایی شدن آن منوط به همکاری بین سازمانی به همراه الزامات ضمانتی قوی است. سامانه در حال حاضر تنها سامانه­ ای درون سازمانی است و نتوانسته است به هدف شفافیت در این خصوص دست یابد. بنابراین ایجاد زیرساخت­ هایی در بیشتر شدن شفافیت از مهم ترین سازوکارهایی است که توانایی سازمان امور مالیاتی را برای شناسایی فرار مالیاتی افزایش می­ دهد. هم چنین در این گزارش توضیح داده می­ شود که در حال حاضر نظام مالیاتی ایران بر اساس اخذ مالیات بر پایه هر منبع درآمدی است که لازم است بر مالیات بر مجموع درآمدها تمرکز داشته باشد. در نهایت سازمان امور مالیاتی می­ تواند در یک فرایند شفاف با دادن کارت­های سفید، خاکستری و قرمز به مودیان میزان خوش­ حسابی آنها را مشخص کند. ارایه پیشنهاداتی سیاستی جهت بهبود شفافیت ساختار مالیاتی ایجاد زیرساخت­ هایی برای کشف مالیات در منبع از مهم ترین سازوکارهایی است که توانایی سازمان امور مالیاتی را برای شناسایی فرار مالیاتی افزایش می­ دهد. در حال حاضر نظام مالیاتی ایران بر اساس اخذ مالیات بر پایه هر منبع درآمدی است که باید بر مالیات بر مجموع درآمدها تمرکز داشته باشد. اما باید زیرساخت­ هایی را در این خصوص فراهم کرد: واحد مالیاتی (مثلا فرد یا خانواده) انتخاب شود. بانک اطلاعاتی جامع در مورد منابع درآمدی مودیان مالیاتی فراهم باشد. وضع نرخ مالیاتی یکسان به تمام منابع درآمدی فرد یا خانوار (البته در این خصوص نقدهای جدی هم وجود دارد). ایجاد بستر لازم برای مجموع درآمد در قانون و بر اساس آن پایه اطلاعات مودیان پیاده سازی و ثبت شود. وضعیت معافیت­ ها در حقوق پایه لحاظ شود. بر اساس گزارش سال 2019 بانک جهانی درخصوص پرداخت مالیات، اجباری کردن پرداخت های الکترونیکی، تصویب سیستم پرداخت الکترونیکی متمرکز، اجازه ارایه گزارش مالیاتی به نزدیک ترین دفاتر مالیاتی، استفاده از فلش در نرم افزار مالیاتی، پذیرش سیستم های ثبت و پرداخت الکترونیکی، کاهش نرخ تامین اجتماعی، معافیت های جدید در بیمه تامین اجتماعی، کاهش نرخ مالیات بر انتقال ملک، تمبر و درآمد شرکت ها از مهم ترین اصلاحاتی است که در دیگر کشورها صورت گرفته است. بنا بر قانون پنجم توسعه بنا بود که به جای معافیت های مالیاتی از نرخ مالیات صفر استفاده گردد. این عمل سبب بیشتر شدن شفافیت و در دسترس قرار گرفتن حجم اقتصاد خارج از نظام مالیاتی کشور خواهد شد. همچنین نظام مالیاتی باید برای افزایش درآمد مالیاتی خود ملاحظات زیر را مورد توجه قرار دهد: امنیت اقتصادی بر درآمد ملی تاثیرگذار بوده و از این طریق درآمدهای مالیاتی را تحت تاثیر قرار دهد، درحال حاضر امنیت اقتصادی متاثر از فضای تحریم و تورم است. بهبود روابط بین­ المللی و فضای کسب­ و کار می­ تواند بهبود امنیت اقتصادی را به همراه داشته باشد. همچنین نیاز است در تعدیل درآمدهای مشمول مالیات بر اساس تورم به دقت بازنگری شود. از طرفی رکود بنگاه­ های اقتصادی را تحت فشار قرار داده است و بنگاه­ ها توان پرداخت مالیات بیشتر را ندارند و از طرف دیگر عدم تعدیل سبب دامن زدن به کسری بودجه دولت خواهد شد. بنابراین با توجه به شرایط کنونی یک نرخ بهینه نیاز است. تعدیل درآمد مشمول مالیات نسبت به تورم پیچیده و با ساده­ سازی در تضاد است، اما عدم تعدیل نسبت به تورم منجر به اخلال مالیاتی و نابرابری می­ شود. بنا بر پژوهش فرامرزی و همکاران (1394) به علت درآمدهای نف